نگاهی به نقش ماری گُل (بخش سوم)

معرفی برخی از نقشمایه های گُل تركمن در بافته های اقوام بلوچ و كُرد:

نقشمایه گُل تركمن در بین طوایف بلوچ و كُرد طرفداران زیادی دارد و برخی از دستبافته های این اقوام با این نقشمایه تزیین می شود. بلوچ ها نام چپات اشتر را به این نگاره داده اند و در دستبافته هایشان به كار می برند، قالی های تولیدی آنها به نسبت اقوام دیگر از كیفیت بالاتری برخوردار است و در اینجا دو نمونه از آثار آنها به اختصار معرفی می شود:

اولین نمونه قالیچه ای با طرح گُل تركمن است كه در روستای زونگ نیشابور در نزدیکی معدن فیروزه بافته شده است، متن این قالیچه با گلهای بسیار بزرگ ماری گُل/ چپات اشتر تزیین شده است، بافنده تمام گُل ها را با خطوط عمودی به یکدیگر متصل و خطوط افقی را نیز حذف نموده است، او همچنین نقوش فرعی را نیز با خطوط عمودی به یکدیگر متصل كرده است. نقشمایه های فرعی به صورت یک در میان نگاره خرچنگی و طرح چووال گُل (توبره گُل) تركمنی است. (تصویر13)

تصویر 13 :قالیچه با طرح گُل تركمن/ بافت روستای زونگ نیشابور در نزدیکی معدن فیروزه. (ماخذ تصویر: نگارنده/ بازار فرش مشهد/ سرای مهدیه)

دومین نمونه در دستبافته های بلوچی منطقه نهبندان مشاهده گردید، در یکی از قالیچه های بافت این ناحیه نگاره های اصلی (مارگل/ چپات اشتر) با خطوط افقی و عمودی به یکدیگر متصل شده، اما نکته جالب توجه در نگاره های فرعی است، با اینکه این نقشمایه اقتباس شده از طرح قورباغای تركمنی است ولی بافنده با ظرافت تمام قسمت های از آن را با نگاره كله قوچی/ مرغی تزیین نموده است، همچنین برای زیبایی بیشتر در هنگام تکرار رنگ بندی آن را تغییر داده است. (تصویر14) در قسمت های طولی قالی نیز می توان نقش گلین بارماق (انگشت، پنجه عروس) را مشاهده نمود.

تصویر 14 :طرح مارگل( چپات اشتر)/ نقشمایه فرعی در این فرش قابل توجه است/ بافت بلوچ منطقه نهبندان. (ماخذ تصویر: گروه تحقیق/ بازار فرش مشهد/ آقای خرسندی.)

اقوام كُرد ساكن در شمال خراسان از نقوش تركمنی استفاده كرده اند، این فرش ها در بازار با نام گُل تركمن شناخته می شوند. در یکی از بافته های قدیمی كُردی متن قالی با طرح ساریک گُل (ساریک) تزیین شده است. این قالی در یکی از كارگاه های مرمت قالی مشاهده گردید با توجه به رنگ بندی خاص و جذاب آن بسیار زیبا به نظر می رسد، كه شکل ظاهری آن نیز گواه این مدعی است. (تصویر 15)

تصویر 15 :متن قالی با طرح ساریک گُل (ساریک) تزیین شده است/ قالی بافت كردهای ساكن در روستای امامقلی از توابع درگز است. (ماخذ تصویر: نگارنده، بازار فرش مشهد/ آقای علی آبادی.)

نقش گُولّی گُل (تركمن، گُل؛ ترنج؛ گُلِ گُلدار) نیز در برخی از فرشهای كُردی شمال خراسان بکار می رود، اصل این نقشمایه در یک هشت ضلعی منتظم قرار گرفته است (تصویر 16) اما در نمونه ای كه از مسجد روستای پیش قلعه بدست آمده، هشت ضلعی بسیار كشیده و تقریباً مستطیل شکل بافته شده است و ظرافت كمتری به نسبت نقشمایه اصلی در بافت آن به كار رفته است. (تصویر17) در كتاب فرشهای تركمنی تصویری از قالیچه ای با این گل آمده است، بوگولیوبف در مورد محل بافت آن می نویسد «این فرش ها و انواع مشابه را قبایل تركمنی، كه در شمال افغانستان سکونت دارند، می بافند و آنها را در تخته بازار، نزدیکی مرز افغانستان یا در قلعه قرقی، مجاور آموی دریا، به فروش می رسانند… در ربع هر گل یک طرح شبدر سه پر قرار گرفته است» (بوگولیوبف، 2536 :108) شبدر در هنر چینی به مفهوم تابستان است.

تصویر 16 :طرح خطی نقشمایه گُولّی گُل. (ماخذ تصویر: علی حصوری، همان، ص 202)

تصویر 17 :نقشمایه گُولّی گُل در بافته های كردی شمال خراسان/ بافت كردهای اطاف قوچان است. (ماخذ تصویر: نگارنده/ مسجد روستای پیش قلعه)

نقش ماری گُل توسط اقوام كُرد ساكن در استان خراسان شمالی بافته می گردد، برخی از آنها كه به نسبت قدیمی تر هستند از بافت خوبی برخوردارند (تصویر 18) اما متاسفانه در نمونه های جدید این زیبایی كمتر به چشم می آید، (تصویر 19) بافنده در این دستبافت حتی سعی و تالش برای بازنمایی طرح اصیل تركمنی را به خود نمی دهد و تنها مصالح و وقت خود را به هدر می دهد.

تصویر 18 :نقشمایه ماری گل در بافته های كُردی شمال خراسان/ بافت اقوام كُرد ساكن در بجنورد. (ماخذ تصویر: نگارنده/ مسجد امام رضا بجنورد)

تصویر 19 :نمونه های با كیفیت پایین از طرح گل تركمن/ كُردی بافت روستای چهار برج اسفراین. (ماخذ تصویر: گروه تحقیق/ روستای چهار برج.)

از دیگر طرح های تركمن كه در فرش كُردی بکار می رود، نقش تُووخ نوسخَه (قیزیل ایاق، مرغی) است، (تصویر 20) در بازار مشهد به این نگاره فیلپا گل و برخی گُل تركمن می گویند. بافنده های كُرد خراسان تغییراتی در این نقش داده اند، آنها هسته مركزی را در یک ردیف با بوته سه گل (از نقشمایه های اصیل كردهای خراسان) و در ردیف دیگر با شش شانه تزیین كرده اند. رنگ بندی شاد این دستبافت گواهی بر قدمت بافت این قالیچه توسط كُردهای شمال خراسان است. (تصویر21) علی حصوری در كتاب نقش های قالی های تركمن و اقوام همسایه هشت جانوری را كه در داخل قاب میانی بافته شده اند را قوش یا مرغ دو سر نامیده است. (علی حصوری، 1371 :236 ) نازدیبا خزیمه علم مترجم كتاب فرشهای تركمنی معتقد است این نگاره مرغ دو سر است اما بوگولیوبف نظر دیگری دارد و آن را سگ می داند و می نویسد:

«این قطعه كار تركمانان قبیله قزل ایاق، ساكن در میان دره ی آمودریاست» در میان گلها، طرح ساده شده جانوران وجود دارد كه ما در فرشهای قره قالپاق آنها را سگ یا، اگر طرح مزبور را دو سر به هم پیوسته بپنداریم، چیزی مشابه آن نامیده ایم (104 :2536 ،بوگولیوبف)

تصویر 20 :طرح خطی نقشمایه تُووخ نوسخَه (قیزیل ایاق، مرغی) (ماخذ تصویر: حصوری، 1371 :216)

تصویر 21 :نقشمایه تُووخ نوسخَه (قیزیل ایاق، مرغی) در دستبافت كُردی، دستبافت در حدود 100 سال قدمت دارد/ بافت روستای امام قلی درگز. (ماخذ تصویر: نگارنده/ بازار فرش مشهد/سرای مهدیه)

تصویر 22 :قالی با طرح معدن كه توسط كردهای شمال خراسان بافته شده است/ در داخل قاب خشتی افقی چهار حیوان(به احتمال فراوان سگ) با دمی خمیده مشاهده می شود. (ماخذ تصویر: نگارنده/ بجنورد.)

بوگولیوبف در معرفی نقشمایه ای دیگر كه جانوری است با دو سر با آنکه دارای چهار پا است آن را پرنده می داند و بیان می كند كه تصویر جانوران و نیمه پرندگان كه در درون گل قرار گرفته اند به احتمال هوبره، مرغ ماهیخوار یا لک لک اند. و چون منقار كوتاهی دارند می تواند هوبره باشد. (بوگولیوبف، 2536 :112) الزم به ذكر است كه پرنده ای كه چهار پا داشته باشد و بتواند مفید و تاثیر گذار در زندگی تركمن باشد در طبیعت وجود ندارد، تا یک بافنده تركمن بخواهد آن را بر روی فرش خود ثبت نماید. بوگولیوبف در ادامه توضیحات خود این عنصر حیوانی را سگ می داند زیرا قسمت دم این جانور به سمت باال برگشته است، و زمانی این قالی بافته شده است كه سگ بخشی از متعلقات خانه به شمار می رفته است. (بوگولیوبف، 2536 :112) سیروس پرهام این نگاره های چهار پا را آهو می داند. كه سر و دم آنها به صورت سه گوش بافته شده اند، همچنین معتقد است این نقشمایه كه در دستبافته های باصری بکار می رود شباهت زیادی به نقوش جانوری تركمن ها دارند. (پرهام، 1371 :363) یکی دیگر از گُل های تركمنی كه در قالی های كُردی شمال خراسان مشاهده شد تُوخ نوسخَه (تركمن، مرغی) است. در این نقشمایه مرغ دو سر در داخل گل هشت ضلعی تبدیل به حرف H شده است و سرهای كله مرغی آن حذف شده است. (تصویر 23) در دستبافتی از قالی های كُرد شمال خراسان این نقشمایه به صورت مستطیل شکل و به عنوان لچک در چهار گوشه فرش بافته شده است. (تصویر 24)

تصویر 23 :طرح خطی نقشمایه تُووخ نوسخَه (قیزیل ایاق، مرغی) / كه حیوانات به صورت H طراحی شده اند. (ماخذ تصویر: حصوری، 1371 :214)

تصویر 24 :استفاده از نقشمایه تُووخ نوسخَه در دستبافتی از قالی های كُرد شمال خراسان/ نقشمایه به صورت مستطیل و به عنوان لچک در چهار گوشه فرش بافته شده است. (ماخذ تصویر: نگارنده)

نتیجه گیری:

نقش مار گُل در بازار و منابع فرش با نام های گُل تركمن، تکه گُل، ماری گُل و موری گُل شناخته می شود. شکل كلی آن در بافته قدیمی و اصیل به صورت قابی هشت ضلعی است كه در مركز آن نقش چلیپا به همراه نقوشی به شکل پای مرغ قرار گرفته است. بنا بر نظر محققین گُل یا گول (معنی حوض) بازنمایی هندسی ترنج در قالی های شهری است. محمد نیازی (نیاز جان) معتقد است این نقش نمادی از جای پای شتر است كه تركمن ها به به دلیل منع تصویر سازی آن را بر فرش های خود می بافند. نظر ایشان با توجه به بازنمایی نقش شتر در برخی از بافته های تركمنی قابل تردید است. با توجه به نام این نقش در منابع فارسی و لاتین، می توان گفت نام آن یادآور شهر مرو یکی از با شکوه ترین شهرهای خراسان در پیش از اسلام و قرون اولیه اسلامی است، كه با هجوم اقوام تركمن به ایران، سکونت گاه اقوام تِکه می گردد. با توجه به شباهت هایی كه نقش ماری گُل با ترنج دارد، اما تکرار آن در متن فرش و همچنین اتصال گُل ها با خطوط افقی و عمودی یادآور نقش قاب قابی یا لوزی بندی در فرش های شاخص عصر صفوی تا دوران معاصر است.

الزم به ذكر است كه این تركیب بندی بیشتر در فرش های اصیل و قدیمی اقوام تِکه قابل مشاهده است و تركمن ها در بافته های علاوه بر حذف این خطوط، نقش گُل را به صورت شش ضلعی (تقریباً لوزی مانند) می بافند. نقش ماری گُل توسط اقوام همجوار با تركمن ها به ویژه اقوام بلوچ و كُرد نیز بافته می شود. بلوچ ها نام چپات اشتر (جای پای شتر) را برای این نقش بکار می برند، شکل كلی این نقش در بافته های بلوچی مشابه آثار تركمنی است با این تفاوت كه نقوش فرعی و نوع رنگ بندی تغییر یافته است. این نقش در میان اقوام كُرد ساكن در نواحی شمال خراسان به نام گُل تركمن یا جین ترمانی شناخته می شود. در بافته های قدیمی كُردها سعی داشتند تا فرش های مشابه این نقش خلق نمایند، اما با گذشت زمان این نقش دچار دگرگونی های فراوانی شده است. در پایان لازم به ذكر است با توجه به اینکه اقوام تِکه ساكن در نواحی جرگلان به خصوص روستای دویدوخ با توجه به نیاز بازار، تغییرات فراوانی در نقش اصیل ماری گُل ایجاد كرده اند، با این حال بهترین فرش ها با توجه به بافت، مواد اولیه و نوع رنگ بندی در این ناحیه از ایران تولید می شود.