تاریخچه فرش

نگاهی به نقش ماری گُل (بخش اول)

(گُل ترکمن) در بافته های اقوام تکه ساکن در خراسان شمالی

نگاهی به تاریخ فرش تركمن

اقوام و طوایف گوناگونی در طی سالیان دراز وارد ایران شده و در نواحی مختلف آن اسکان یافته اند، تركمن ها آخرین قومی هستند كه وارد ایران شده و در مناطق شمالی خراسان و استان گلستان ساكن شده اند. در كتاب تركمنهای ایران در مورد خاستگاه اصلی این قوم چنین آمده است كه « تركمن ها مشخص ترین گروه نژادی در ایران بشمار می روند و آخرین اقوامی هستند كه در قرون اخیر از آسیای مركزی به ایران آمدند. تركمن ها در اصل هفت ایل بوده اند كه فعالا سه طایفه یموت، تِکه و گوكالن در تركمن صحرا سکونت دارد و بقیه در خاک تركمنستان پراكنده هستند.»

فرش یکی از مهمترین محصوالت اقوام تركمن ساكن در نواحی ایران است كه با توجه به كیفیت بافت و نوع رنگ بندی طرفداران بیشماری در بین خریداران ایرانی و خارجی دارد. الزم به ذكر است، به دلیل كاربردی بودن و استفاده روزمره از آنها، اغلب بافته های عشایری به مرور زمان از بین می روند، به همین خاطر شواهد چندانی از سابقه فرش های تركمنی در موزه ها و یا كتاب ها وجود ندارد. اما می توان اشاراتی را به بافته های این قوم در برخی از سفرنامه های عصر قاجار مشاهده نمود. زیرا در طی دوران حکومت قاجاریان (1210 ق/ 1796 م. تا سال 1343 ق/ 1925 م.) شاهد رونق و بهبود صادرات فرش ایران به اروپا و سایر نقاط جهان هستیم.

شاید همین امر سبب می گردد تا اكثر كسانی كه وارد ایران شدند، به این هنر اصیل ایرانی اشاره نمایند. در سال 1801م/ 1215 ق. یک گزارش سری درباره تولیدات، صادرات و واردات ایرانی توسط سرجان ملکم به رئیس هیئت مدیره كنترل كننده كمپانی هند شرقی داده شد، در این گزارش شهرهای یزد، كاشان، طبس و سایر شهرهای خراسان بزرگ به عنوان مراكز بافت فرش معرفی شده است. اینکه این فرشها در كارگاههای شهری و یا توسط ایالت و عشایر و یا روستائیان خراسانی بافته شده، اطالع چندانی نداریم، اما در جای دیگر اشاره به دستبافتهایی می شود كه تركمنهای خراسان بافته اند « در سال 1826 م/ 1272 ق. در شرحی كه به تفصیل به جزئیات موضوع پرداخته شده اطالعات بسیار ذی قیمت بازرگانی ایران منتشر شده این گزارش نشان می دهد كه بافت فرش در سطح گسترده ای در مراكز سنتی و جدید انجام می گرفته كه از جمله این مراكز می توان هرات، كرمان، یزد، بروجرد، ناحیه تركمن نشین خراسان، اصفهان و آذربایجان را نام برد. » ج. كریستی ویلسن در مورد ویژگی های قالیهای عشایری خراسان در عصر قاجار در تاریخ صنایع ایران می نویسد: قبایل چادرنشین نواحی خراسان قالیهایی می بافتند كه بنام قالی تركمن یا بخارا معروف است. زمینه این قالیها قرمز تیره و نقشه آنها از یک سلسله كثیر االضالع تشکیل یافته و به اسم پای فیل موسوم است. بعضی از این قالیها را به چهار قسمت كرده اند و آنها را قالی چهار فصل می نامند. قالیهای بلوچ نیز بوسیله قبایل چادرنشین بافته می شود زمینه آنها مانند قالیهای تركمن قرمز تیره است، ولی شل تر و نرمتر از آنها می باشد. این قالیها طرحهای مختلف داشته و رنگ سورمه ای و قرمز تیره و رنگهای روشن در نقشه آنها بکار رفته است. این قالی ها معمولی و قیمت آن ارزان است.

نکته قابل اشاره این است كه تركمن ها قالی چهار فصل نمی بافند، و فرش هایی كه ویلسن بدانها اشاره می كند در بازار به نام «انگسی، انکسی، انسی و یا ینگسی» شناخته می شوند. در ادامه بایستی گفت كه مهمترین بازار برای قالی های خراسانی در عصر قاجار مشهد بوده است، محمدحسین خان صنیع الدوله می نویسد: « از مشهد مخمل و پارچه های ابریشمی به جاهای دیگر می برند… از هرات هم فرش و سرب و زعفران و پسته… به مشهد فرستاده می شد.»(صنیع الدوله، 1362 :327 ) در تایید گفته فوق می توان به نوشته لرد كرزن استناد نمود كه در اواخر قرن نوزدهم (1889م/ 1306 ق.) به عنوان خبرنگار روزنامه تایمز به ایران سفر می كند، او در توصیف بازار مشهد، اشاره ای به فرش های تركمنی می كند: یک موقعی بازارهای مشهد به واسطه قالی های تركمن جواهرات شرقی و اسلحه های قدیم شهرت بسیار داشت اما اكنون از آن اعتبار افتاده و كلیه موجودی بازار را به روسیه و اروپا برده اند فقط پاره سکه های قدیمی مغول و حتی اشکانیان را می توان در بازار بدست آورد. (كرزن، 1348 :40) اوژن اوبن سفیر فرانسه در ایران به سال 1907-1906م/ 1325-1324 ق. در سفرنامه خود اشاره به این مطلب می كند كه فرشهای تركستان، هرات و بلوچستان توسط تاجران مشهدی از راه آسیای مركزی به خارج صادر می شده است. (اوبن، 1362 :74 ) علاوه بر مشهد، بجنورد نیز از دیگر مناطقی است كه در عصر قاجار محل عرضه فرشهای تركمنی بوده است، كلنل سی.ام. مک گِرِگُر در شرح سفری به ایالت خراسان می نویسد كه در بجنورد فرش بافته نمی شود اما فرشهای تركمن قابل دسترس است:

صنایع بجنورد فقط ظروف مسی و پارچه های ابریشمی زیبایی است كه در اكثر نقاط شمال خراسان تهیه می شود. بعضی از این منسوجات خط دارند و بعضی هم بصورت شالهای چهارخانه بسیار زیبا هستند. جوراب و دستکش نیز از پشم یا ابریشم بافته می شود كه دارای رنگهای تند و پر زرق و برقند. فرش بافته نمی شود ولی در هر فرصت می توان آن را از تركمنها خریداری كرد. (مک گِرِگُر، 1368 :100) این امر نشان می دهد در عصر قاجار علاوه بر شهرها در مراكز روستایی و محل استقرار ایالت و عشایر فرشبافی انجام می گرفته و همواره خریدارانی برای این فرش ها وجود داشته است. در حال حاضر در بین طایفه های ساكن در ایران، بیشترین تولید فرش توسط اقوام تِکه و یموت انجام می گردد، كه در قسمت هایی از استان خراسان شمالی و استان گلستان زندگی می كنند. گرچه طرح و رنگ هایی كه تركمن ها در بافته هایشان به كارمی برند یکسان هستند ولی كیفیت بافته های اقوام تِکه كه در ناحیة جرگالن سکونت دارند از دیگران به خصوص یموت ها، بسیار باالتر است. بهترین بافندگان ایل تِکه، زنانی هستند كه در روستای دویدوخ زندگی می كنند، زنانی خالق و پرتوان كه قادرند علاوه بر فرش های ظریف، قالی های دورو تولید كنند. به خاطر شیوه سخت و پیچیده بافت این گونه از قالی ها كمتر بافنده روستایی، عشایری و حتی شهری اقدام به تولید آن می كند.

نقش گُل تركمن در قالی های تركمنی خراسان شمالی:

نقش گل تركمن از جمله تزییناتی مهم فرش های تركمنی ایران به خصوص ایل تِکه است. بافنده های تركمن برای گل های كه در متن قالی می بافنداصطلاح گُل یا گول را بکار می برند. علی حصوری بیان می دارد تركمن ها بیش از بیست نوع گُل یا گُول دارند و گُل تركمنی همان ترنج ایرانی است، نقشی كه كه در میان عشایر و روستاییان فارس زبان با نام حوض شناخته می شود این نوع نقشه، یعنی نقشه ای با گلهای تکراری (ترنج ترنج) تا پیش از دوره تیموری در قالی های گرانبها و درباری ایران رایج بوده است و در مینیاتورهای قرن 8 و 9 ق/ 14 و 15 م. و اوایل قرن 10 ق/ 16 م. دیده می شود.(حصوری، 1371 :29) شکل كلی نقشمایه گُل تركمن در قالی های منطقه خراسان شمالی به صورت هشت ضلعی است. داخل هشت ضلعی با یک صلیب به چهار قسمت مساوی تقسیم شده است، این قسمت های ایجاد شده به صورت ضربدری با دو رنگ متفاوت (كرم و قرمز تیره) از یکدیگر مجزا می شوند. داخل این هشت ضلعی ها با اشکال تزیینی دیگری مانند چلیپا، مربع های كوچک و نقشمایه پای مرغ تزیین می گردد. الزم به ذكر است كه در بیشتر طرح های گُل تركمن شمال خراسان نقشمایه پا مرغی فقط در قسمت میانی بافته می گردد و هسته مركزی فاقد این نقش است.

فرش گنبد تصویر 1 :تركیب بندی كلی نقش گل تركمن/ دستبافت در حدود 100 سال قدمت دارد. این قالیچه بافت ایل یموت طایفه جعفربای در منطقه گمیشان (استان گلستان) است. (ماخذ تصویر: نگارنده/ بازار فرش مشهد/ سرای مهدیه)

این نقش همراه با طرح خطی آن در كتاب نقش های قالی تركمن و اقوام همسایه با عنوان فیلپی گُل (تركمن، فیلپای) معرفی شده، فیلپی گُل به معنی نقش كف پای فیل است و گُل بزرگی است كه قابل مقایسه با گُل چپات اشتر (كف پای شتر) در قالی های سیستانی است. (حصوری، 1371 :17 )در این كتاب دو نمونه از طرحهای فیلپی گل آمده، كه مشابه طرح مار گُل در فرش های تركمنی شمال خراسان است. (تصویر 2 ) علی حصوری در جای دیگری از كتاب این نقش را موری یا مارگُل معرفی كرده و با نامهای تِکه گُل، سالور گُل، ارساری گُل و بخارا گُل طرح های خطی آنها را ثبت كرده است.

فیلپی گل

تصویر 2 :فیلپی گل (تركمن، فیلپای)/ كف پای فیل. مشابه طرح گل تركمن است. (ماخذ تصویر: علی حصوری، 1371 :124)

 

منبع
حسین کمندلو

نوشته های مشابه

‫2 دیدگاه ها

  1. با سلام درباره معنای نقش مار گل یا گول باید گفت که نقش هایی که در هر یک از چهار بخش وجود دارد پای مرغ نیست بلکه در ترکمنی به آن اونقون میگویند و نشان دهنده 5 پرنده در لایه بیرونی و یک پرنده در لایه داخلی می باشد.
    این نماد مربوط به افسانه 24 طایفه ترکمن است.

دیدگاهتان را بنویسید

دکمه بازگشت به بالا