تاریخچه فرش

نگاهی به نقش ماری گُل (بخش دوم)

(گُل ترکمن) در بافته های اقوام تکه ساکن در خراسان شمالی

نیاز محمد محمد نیازی، نقشمایه گُل تركمن را مارگُل یا جای پای شتر نامیده است. او می گوید كه مارگُل شاخص ترین نقش در قالی های تركمنی است و نه تنها فرش، كه هر بافته و شئ دیگر را كوشک داوانی به معنای جای پای شتر می شناسند و معتقد است كه این حیوان پر طاقت و زحمت كش از قداست عجیبی در بین تركمن ها برخوردار است و مردم تركمن به احترام آن را اولیا می نامند، او در مورد حالت انتزاعی این نقشمایه در فرش های تركمنی چنین می نویسد:

پس از ظهور اسلام و گسترش آن در آسیای مركزی، به پیروی از آن فرهنگ، كراهت تصویر جانداران، مادر تركمن را به چنین انتزاعی كشانده است و او به جای نقش شتر، این حیوان مقدس، جای پای پنجه شتر را جایگزین آن كرده است و به این ترتیب، هم قداست این حیوان را ارج نهاده هم از فرامین دین خود پیروی كرده و هم به ارضای خواسته ی خویش پرداخته است. (بداغی، 17:1371) (تصویر 3)

ماری گل

تصویر 3 :طرح ماری گل (جای پای شتر) كه اكثر قبایل تركمن آن را بر دستبافتهایشان اجرا می كنند. (ماخذ تصویر: بداغی، 1371 :55)

با بررسی فرش های تركمن می توان نظریه محمد نیازی را رد كرد زیرا در برخی از دستبافته های آنها اشکال جانوری به صورت طبیعی مشاهده می شود، از جمله اقوام تِکه ساكن در نواحی مرو برای تزیین نوار چادر از نقش شتر استفاده كرده اند. بوگولیوبف در مورد این شترها می نویسد «…گروه شتران انسان را وادار می سازد كه گمان برد مفهوم هیروگلیف در بردارند. جالب اینجاست كه برخالف شتران یک كوهانی تركمنی، آنها مانند شتران قرقیز دارای دو كوهان هستند.» (بوگولیوبف، 2536 :78) (تصویر 4)

نقش شتر

تصویر 4 :نوار چادر با نقش شتر/ بافت قبایل تکه ساكن در مرو. (ماخذ تصویر: بوگولیوبف، فرشهای تركمنی، ص 79)

این امر نشان می دهد كه تركمنها برای تزیین وسایل زندگی خود، در كنار نقوش انتزاعی، نقوش جانوری را نیز به كار می بردند. شتر نشانه ثروت چادرنشینان است و بنابراین تصویر آن نشانه خوشبختی و ثروت برای بافنده و صاحب قالی است. (گربران، شوالیه، 1387 -1379 :مدخل قالی) به سبب استعداد شتر در حركت طی چندین روز، بدون آن كه آبی بیاشامد آن را نماد اعتدال و میانه روی می دانند. همچنین نمونه فروتنی است، زیرا بر طبق رسالات مربوط به حیوانات، شتر بر زمین زانو می زند تا بار را بر او حمل كنند. (هال، 1380 :61)

نقش ماری گُل بیشتر توسط اقوام تِکه بافته می شود و شاید بتوان این نقشمایه را به نام قوم بافنده آن گُل تِکه نیز نامید. با اینحال اطلاق نام مار گُل، ماری گُل یا موری گُل به این نقش ریشه در مکان زندگی اقوام تِکه در شهر مرو دارد، بنا بر نظر النا تزاروا  مرو در گویش تركمنی به صورت ماری بیان می شود.( Tsareva, 2011P:46) مرو شهری است در انتهای جنوبی كویر قره قوم و به فاصله سی فرسخی شمال شرقی سرخس كه از رود مرغاب (مرورود) مشروب می شود. قدمت شهر به پیش از میلاد مسیح می رسد، مردم مرو ایرانی و زبانشان فارسی بوده است. داریوش در كتیبه بیستون مرو را مَرگوش نامیده و با باختر اسم برده است. اما جغرافی نویسان قدیم آن را مَرگیانا نامیده و جداگانه ذكر كرده اند، مرگیان یا مرو از ممالک تابعه پارت به شمار می رود. (دهخدا، 1372 :مدخل مرو) صاحب حدود العالم در مورد مرو می نویسد «شهری بزرگ است [به خراسان] و اندر قدیم نشست میر خراسان آنجا بودی و اكنون [به بخارا] نشیند، جائی با نعمت است و خرم و او را قهندز است و آن را طهمورث كرده است و اندر وی كوشک های بسیار است و آن جای خسروان بوده است و اندر همه خراسان شهری نیست از نهاد بازار وی نیکو و خراجشان بر آب است و از وی پنبه نیک و اشترغاز و فالته و سركه و آبکامه و جامه های قزین و ملحم خیزد.» (دهخدا، 1372 :مدخل مرو) با مهاجرت تركمن ها به سمت غرب پس از ورود به بخارا، عده ای از آنها به سمت مرو رفته و با شکست سلطان مسعود غزنوی باعث روی كار آمدن سلجوقیان شدند. به این ترتیب صحرای وسیعی بین جیحون و بحر خزر محل سکونت اقوام تركمن گردید.(دهخدا، 1372 :مدخل غز)

اقوام تِکه ساكن در نواحی شمالی نقش گُل تركمن یا ماری گُل را به صورت ردیفی در طول و عرض قالی متناسب با ابعاد قالی می بافند، بزرگی و كوچکی این نقشمایه ها در فرشهای شمال خراسان متفاوت است و كامالا به سلیقه و مهارت بافنده بستگی دارد. در بافته های اصیل و قدیمی، تمامی نقوش با خطوط افقی و عمودی به یکدیگر اتصال دارند. (تصویر 5) اتصال نقشمایه ها به وسیله خطوط در قالی های شهری به خصوص طرحهای بندی لوزی یا قاب قابی نیز قابل رویت است، در فرش های كه با این نوع تركیب بندی بافته شده اند، نقوش اسلیمی یا ختایی كه در داخل قاب های لوزی بافته شده اند، با خط های مایل و بسیار ظریف به یکدیگر متصل شده اند. (تصویر 6)

گل تركمن

تصویر 5 :در نمونه های اصیل تمامی نقوش گل تركمن كه در متن فرش بافته شده اند با خطوط افقی و عمودی به یکدیگر اتصال دارند. (ماخذ تصویر: Thompson, 1993: p 64)

نقشه لوزی

تصویر 6 :اتصال نقشمایه ها به وسیله خطوط در قالی های شهری به خصوص در طرحهای بندی لوزی نیز مشاهده می شود (ماخذ تصویر: اشنبرنر، 1374 :82)

الزم به ذكر است كه امروزه بافنده های تركمن دقت و ظرافت چندانی در اجرای درست این نقش بکار نمی برند، آنها بنا بر سلیقه خود یا نیاز بازار خطوط افقی و عمودی را حذف می كنند. این تغییرات به اندازه ای شده است كه بهترین بافندگان تركمن ساكن در روستای دویدوخ، نقش هشت ضلعی را به صورت شش ضلعی (تقریباً لوزی) در آورده اند. (تصویر7)

گل تركمن

تصویر 7 :طرح گل تركمن كه به صورت شش ضلعی بافته شده است/ بافت روستای دویدوخ در منطقه جرگالن. (ماخذ تصویر: نگارنده/ بازار فرش بجنورد)

از دیگر تزیینات بکار رفته در این قالی ها، استفاده از گلهای چلیپا مانندی است كه در بین گلهای اصلی متن قرار گرفته اند. این گل های فرعی در برقراری تعادل بین نقوش اصلی مارگل اصلی نقش بسزایی دارند. علی حصوری در كتاب نقش های قالی های تركمن و اقوام همسایه این نقشمایه چلیپا مانند را قورباغا معرفی كرده است. (تصویر 8) در بیشتر فرش هایی كه در منطقه تركمن نشین جرگلان بافته می شود همین نقش را می توان مشاهده نمود. هسته اصلی این نقشمایه یک هشت ضلعی است و هسته مركزی این هشت ضلعی با گل هشت پر كه در اصطلاح محلی چرخ فلک، چرخ پلک و یا میده گل نامیده می شود، تزیین می گردد. در قسمت بیرونی هشت ضلعی و بر بالای چهار ضلع آن مربع های شطرنجی مشاهده می گردد و بر بالای این مربع ها یک مثلث، (تقریباً به شکل خانه) قرار گرفته است. راس های این مثلثها با نقشمایه كله قوچی (قوچَکی یا قُچَک) یا مرغی تزیین شده است. از نکات جالب توجه این نقشمایه نوع رنگبندی آن است، این نقشمایه برای اینکه كمتر به چشم بیایید هم رنگ زمینه قالی بافته می شود و بیشتر با دورگیری و بافت خطوط اصلی نقش نمایان می گردد. (تصویر 9)

طرح قورباغا

تصویر 8 :طرح قورباغا كه تركمن ها برای تزیین فضای بین نقوش اصلی به كار می برند. (ماخذ تصویر: حصوری، 1371 :190)

طرح قورباغا

تصویر 9 :نقش قورباغا در فرش تركمن تنها با استفاده از خطوط اصلی نمایان می گردد/ جرگلان روستای دویدوخ. (ماخذ تصویر:نگارنده/ بازار فرش بجنورد.)

در انتها الزم به ذكر است كه در برخی از بافته ها نقشمایه فرعی متفاوت با نقش قورباغا فضای بین گل های اصی را پر می كند، در یک طرح فرش می توان مشاهده نمود كه فضای بین نقش مارگل با طرح سَگداغ گُول تزیین شده است. (تصویر 10 )

سگداغ گول

تصویر 10 :تزیین فضای خالی بین گل های اصلی با طرح سَگداغ گُول. (ماخذ تصویر: حصوری، 1371 :تصویر5)

اقوام تِکه ساكن در استان خراسان شمالی از نقوش متفاوتی برای تزیین فضای بین گل های اصلی استفاده می كنند، به عنوان نمونه در قالیچه ای بسیار قدیمی كه توسط اقوام تركمن ساكن در ناحیه جرگلان بافته شده، فضای بین گلهای اصلی با گلی شطرنجی تزین شده است، شکل كلی این گلها به صورت خشتهای لوزی شکل است كه داخل آنها به نُه مربع كوچک تقسیم شده است، مشابه این نقشمایه در كتاب نقش های قالی تركمن و اقوام همسایه با نامهای تِکبِنت (تركمن، ترک بند)، تِنگه چیک (تركمن، قاپ؛ پولَک)، قورتوقوش (تركمن، زنجیره؛ آلا)، چِتَنَک (تركمن، چیتانَک) و اریک گل (تركمن، گل زردآلو) آمده است، بیشتر این گلهای شطرنجی در حاشیه بکار می روند. (تصویر 11)

گل شطرنجی

تصویر 11 :نقشمایه گل شطرنجی برای تزیین فضای بین گلهای اصلی استفاده شده است/ قالی با طرح گل تركمن بافت قدیم منطق جرگلان است. (ماخذ تصویر: نگارنده/ بازار فرش مشهد/ میالد نجفی.)

در یکی از فرش های جدید روستای دویدوخ، نقش فرعی تركیبی از دو نقشمایه اصیل تركمنی است. بافنده اضلاع گل لوزی شکل را با نگاره های كله قوچی/ مرغی تزیین كرده است، مشابه این لوزی ها را در طرحهای قُچَک (تركمن، قوچَک)، دِرناق گل (تركمن، رُتیلی) و قِرق بوینوز (تركمن، رُتیلی) می توان دید، قسمت مركزی این گل لوزی شکل اقتباسی از نقش آینا گُل (تركمن، آینه) است. (تصویر12)

نقشه لوزی

تصویر 12 :استفاده از نقشمایه لوزی برای تزیین فضای بین گل های اصلی به كار رفته است/ بافت روستای دویدوخ در منطقه راز و جرگلان. (ماخذ تصویر: نگارنده/ بازار فرش بجنورد)

منبع
حسین کمندلو

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

دکمه بازگشت به بالا