صور نمادین بته جقه
تعدادی از صاحب نظران، بته را از بوته، درخت و درختچه دانسته‌اند. در تعریف درخت در فرش نامه ایران آمده است:
که درخت نشانه‌ای از باروری و آفرینش که با خطهایی چه کمانی و چه شکسته در بسیاری از طرح ها دیده میرود (آذرپاد رضوی، 1372 :42 ) که منظور طرح های متنوع از سرو یا بته است. شکل بته جقه به دست آمده بر روی قمقمه دره پازیریک حالت زیور و نگاره زینتی ندارد (تصویر 5)؛ و تنها تفاوت آن با سرو واقعی در شیوه (نگارگری) مقطعی است؛ که برش عمودی درخت سرور را با ساقه های افقی مجسم می‌سازد.
در هنر پارتی و ساسانی سرو دیگر یگانه درخت مقدس نیست و رفته رفته جای خود را به دیگر درخت ها نیز می‌دهد و پیکرهایش تقریبا محو می‌شود. (ژوله، 1381: 33)
در باب اهمیت درخت به ذکر دو درخت مهم اساطیری از بندهش نقل قول می‌شود:
درخت بس تخمه یا همه تخمه كه منشأ تمامی گیاهان جهان است و همه نوع گیاه از او می روید. سیمرغ، پرنده اساطیری ایران، بر این درخت آشیان دارد، و هر سال، بنا بر متن پهلوی گزیده های زاد سپرم، «آن درخت را ب فشاند، آن تخم های (فروریخته) در آب آمیزد، تیشتر (ایزد باران در اساطیر ایران) آنها را با آب بارانی ستاند، به كشورها باراند» و به این ترتیب، همه نوع گیاه در همه جای زمین روید.
این درخت در دریای فراخكرد، دریای بی انتهای كیهانی، به همراه درخت «گوكرن» یا «هوم سفید» قرار دارد. درخت گوكرن درخت مهم اساطیری دیگری است كه اكسیر جاودانگی را در هنگام بازسازی جهان به مردمان می‌بخشد و بر اثر آن، همه مردم جاودانه بی مرگ می‌شوند. بنا بر متن پهلوی بندهشن این درخت برای باز داشتن پیری بد دم است. اهریمن برای از بین بردن این درخت وزغی را
در دریای فراخكرد به وجود می آورد اما در مقابل، اورمزد دو ماهی مینوی به نام «كر» می آفریند كه مامور نگاهبانی از این درخت می‌شوند و همواره یكی از این ماهی ها وزغ را زیر نظر دارد. در آغاز آفرینش آدمی نیز درخت به یاری مشی و مشیانه، نخستین زوج بشر، می‌آید. مشی و مشیانه برای طبخ غذای خود نیازمند آتش بودند و آتش مورد نیاز آنان را دو درخت كنار و شمشاد كه بنا بر اساطیر ایران آتش دهنده ترند، فراهم كردند.
درخت در دین های دیگر هم از جایگاه خاصی برخوردار است. در دین یهود، خداوند در میان شعله های آتشی كه از درون درختی (بوته‌ای) سر برمی‌آورد، با حضرت موسی (ع) سخن گفت. حضرت مریم زیر درخت خرمایی با ریزش خرمای آن روزه خود را گشود و در اسالم، درخت طوبی درخت مقدسی است كه در بهشت جای دارد. نماد معرفت نیز در همه این دین ها درختی است كه میوه آن، ممنوعه است و با خوردن آن، آدم و حوا هبوط می‌كنند و از بهشت رانده می‌شوند (بهار، 1369: 125)
سال هاست اصل و منشأ طرح ایرانی بته جقه را به آتش مقدس، به کاج، به نخل، به بادام، به گالبی همچنین به کیسه چرمی، به شکل باسمه ای مشت بسته و حتی به شیارهایی که برحسب اتفاق رودخانه جومنا در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می‌کند، عده ای دیگر آن را به عنوان سرو می دانند که در دوران مزدکیان نشانه آزادگی آنان بوده و پس از شکست مزدک سرخود را از شرمساری به زیر انداخته است.
سرآغاز آن هنر ایلامی ـ آشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی است. (ژوله،1381 :33 ـ 34 ) تشبیه کرده اند. چنین بر می‌آید که تمام این نسبت ها و فرضیه ها درست به نظر می‌آید.
چنان لطف خواصیش با هر تن است
که هر کس بگوید خدای من است
بهتر آن است که اصل آن را در جای دیگر در ورای احساسات ظاهری نقوش مادی جست.
این نقش جاویدان در طول زندگی هزاران ساله اش به قدری تحول و تطور یافته که هیچ آرایه‌ای در عالم هنر ایران و سایر اقوام تا به این حد متحول نشده است. این همه تحول و زیبایی را مدیون راز نهفته خود است که باعث ایجاد خلق است، چنین می‌تواند نظر داد که این آرایه بعد از دایره مقام اول خلق در عالم نقوش را داد که خود از حقیقت آن نشات گرفته است. در انتهای مطلب به تطبیق بعضی از کاربردهای نمادین مرتبط با بته جقه پرداخته می‌شود.
نتیجه گیری
در جستاری که حاصل پژوهش حاضر است و در پاسخ به مسئله تحقیق، در درک معانی پنهان بته جقه و علت ظهور گسترده آن در هنر ایران، می‌توان اظهار داشت که بته جقه معانی متعددی دارد. جقه به صورت نماد یا نقش مادری است كه بر بدنه آن دیگر نقوش قرار می‌گیرند و با تكرار مكرر آن و دیگر نقوش جهت ایجاد تنوع و گوناگونی و تكمیل نقش مادر به کار رفته است و همچنان استوار برپاست.
به طور قطع معانی نمادین گسترده آن اعم از تشبیهات ظاهری به سرو، ماهی، شعله آتش، افسر و دیهیم گرفته تا معانی باطنی تر چون داهیه و داهی و … در وابستگی آن به نقش نمادین ازلی دایره ناشی می‌شود و شروع هستی نقوش از این نقش، علتی است که در هنرها ظاهر می‌شود. دایره در میان نقوش، به‌نوعی مشابه (یک) در اعداد است و بته جقه که از تقسیم دایره حاصل می‌شود، به مثابه نماد (دو) در اعداد است که سایر اعداد مضرب آن می باشند.
از این رو شروع هستی و کثرات از این نقش است. جان کلام این که، همان گونه که آفتاب بر همه عالم می‌تابد و نور خود را دریغ نمی‌کند اما بر هر زمینه ای بازتابی متفاوت بر اثر قابلیت آنها دارد و همان گونه که رنگ سفید نور در رنگین کمان به رنگ های متعدد ظاهر می‌شود، اما در نهایت همگی روایت نور را می‌کنند و بر اثر قابلیت خود، رنگی شده اند و همین امر نیز باعث زیبایی وصف ناپذیر آن شده است، بته جقه نیز، در عین ماهیت نامحسوسی که دارد، قابلیت ظهور و تکثیر در اشکال مختلف هنری را دار است.
البته با حواس ظاهری در این عالم شهاده می‌توان ظاهر آن را دریافت، ولی با این حواس هرگز نمی‌توان حقیقت آن را دریافت ولی همچنان این نقش در عالم هنر سراسر کره خاکی در طول تاریخ و در ایران اسلامی با همه نژادها و رنگ های زیبای خود، ظهور، خودنمایی کرده و جلوه‌گری می‌نماید؛ و همین علتی است که خواه ناخواه در تمام هنرها به نوعی ظهور دارد و هنرمندان متعددی از این دریای زیبایی بهره برده اند، اما در عین حال بته جقه می‌تواند بیانگر حقایقی ورای آنچه تاکنون شنیده و خوانده شده (افسانه، اسطوره، نماد اسمی و…) باشد و امید است این مطالب باعث نزدیکی اذهان به دریافت مفهوم حقیقی بته جقه شده باشد و به هویت اصلی و حقیقی این نقش مایه کهن پرداخته باشد که به معنی امر بزرگ و شخص بسیار زیرک است که می‌تواند اشاره به چیزی یا کسی داشته باشد. به امید روزی که حقیقت آن جمال قابل معرفت در ظاهر باشد.
اگر پوزش نکو باشد ز کهتر
نکوتر باشد آمرزش ز مهتر
فخرالدین اسعد (ویس و رامین)
جقه به معنی سرو
در فرهنگ ایران باستان هم سرو نشان اهورا مزدا و نیلوفر نماد آناهیتا است بنابراین كاشت درخت مقدس و دایر كردن پردیس (فردوس) مقدس بوده است البته آن نخلی هم كه امروزه در بخش های مركزی ایران به هنگام عزای امام حسین بلند می‌کنند شكلی از سرو است كه سخن در اطراف آن فراوان است و جای تحقیق دارد. (پرهام 1364: 124)
نقش بته جقه در آثار سوزن دوزی پته کرمان نقش برجسته سرو یا کاج در تخت جمشید
جقه به معنی تاج و دیهیم
تاج فتحعلی شاه، معروف به تاج کیانی که آراسته به الماس، زمرد، یاقوت و مروارید است. این تاج در زمان فتحعلی شاه ساخته شد و مورد استفاده سلاطین قاجاریه قرار گرفت. این تاج اولین تاجی است که پس از دوران شاهنشاهی ساسانی به این صورت ساخته شده است (ساخت ایران، 1212 ه. ق)
اصلی ترین نقش بته جقه است تاج کیانی مربوط به قاجاریه
سرو، تاج و دیهیم و نماد آزادگی ایرانیان جقه نادری، آراسته به الماس و زمرد، در زیر جقه، سه آویز زمرد خوشرنگ امرودی آویخته شده است. قسمت بالای جقه، هفت شقه است و در دو طرف شقه‌ها نیز دو ریسه و برگ و گل الماس نشان ساخته اند و از نوک شقه های جقه، دو آویز زمرد آویخته شده است.
سرو چهار هزار و پانصد ساله ابرکوه، دومین موجود کهن سال زمین، فراموش شده است
جقه نادری
«مارکوپولو» در خاطراتش می‌نویسد: «یکی از چند سروی که دیده ام سرو خوشبالای است که همچون آبشاری سبز از آسمان بر روی زمین تنیده و از هر طرف که وارد ابرکوه شوی سرو کهن سال و پرطراوت مانند چراغ دریایی سبزی ما را به بندر دریای کویر و خورشید تابان فرا می‌خواند».
بته‌جقه. طرح اصلی این نگاره که در بیشتر دستباف های ایرانی دیده میرود سرو سرخم است. داخل بته جقه را با نقش های مختلف اسلیمی، ختایی و بته جقه های کوچکتر تزیین می‌کنند و گاه حاشیه آن را هم با اسلیمی یا طرح های ساده‌ای از خود بته‌جقه می آرایند.
در ایران باستان نیز درختی مقدس وجود داشت که به درخت زندگی معروف است این درخت نماد جاودانگی بود. درخت زندگانی ایرانیان را سرو می‌دانند و سرو مانند دیگر درختان همیشه بهار، نماد جاودانگی، یعنی حیات پس از مرگ است. بر روی یادمان های مربوط به مهر نیز هفت سرو تصویر می‌شد که دلالت دارد بر هفتسیارهای که روح در سفر خود به سوی آسمان از آنها می‌گذرد. علاوه بر این درخت سرو نزد ایرانیان زردشتی اهمیتی ویژه داشته و دارد؛ و نیز ایرانیان به سرو به چشم نماد مقاومت در برابر تاریکی و سرما می‌نگریستند و در (خور روز) روز پس از شب یلدا در برابر سرو می‌ایستادند و پیمان می‌بستند که تا سال بعد یک نهال سرو دیگر بکارند.
در معماری از هر دو جنبه مذکور یعنی هم مربع و هم دایره استفاده شده است که مبتنی بر تحول مربع به دایره و بالعکس است. در عین حال که برای نماسازی از نقش بته نیز استفاده میرود (معینی.1381 .35).
سرو کهن سال هرزویل، ۱۳۸۸ خورشیدی اتصال ستون دایره ای با قسمت مربع و نقوش بته، سروی
ما آتشی که درون آدمی را از آلودگی پاک می‌کند جز اشا (راستی) نیست که از راه اصول سه گانه هومت (اندیشه نیک) هوخت (گفتار نیک) ُهَوِرشت (کردار نیک) به دست می‌آید. (رضایی 1368 ص 149)
جقه که گاهی به عنوان نماد، آتش از آن نامبرده شده است و آتش یک نماد است که با نور وابستگی هایی بسیار دارد و نماد خرد و عقل و حکمت و عرفان بوده و نماد خداوند است در ظهور و تجسم… آتش به موجب حکمت ایران باستان و از منظر زرتشت، گاه از دایره چنین تعریفی نیز بیرون میرود و با تعاریف عرفا و حکما و به ویژه آثار منثور و منظوم ایران اسلامی آنچنان نزدیک میرود که موجب شگفتی آتش در گیاه و نبات و به ویژه در جان و بدن آدمی نیز موجود بوده و منشأ حیات روحانی است (رضی 1384، 308 و 309)
نویسندگان: حامد ذویاور / مهنوش وحدتی / مهدی مکی نژاد
