بررسی نقش درخت در قالی های ایران و هندوستان قسمت سوم

hamed28 اسفند 1400

0 534 خواندن این مطلب 6 دقیقه زمان میبرد

بررسی تطبیقی نقش درخت در قالی های دو کشور

درخت به عنوان نقشمایه ای مشترک در قالی های هندی و ایرانی شناخته شده و در ترکیب بندی عناصر گیاهی قالی های دو منطقه به كار رفته است. درخت زندگی بن مایه اعتقادات مشترک در این مجموعه است و به عنوان یک عضو طبیعت که آشکارا و زنده به حیات مادی و ارتباط آن با جهان بر اساس این اعتقاد که درخت محور جهان است و پل ارتباطی میان سه جهان آسمانی، زمینی و زیرین جزیی لاینفک از اعتقادات طبیعت پرستی هندیان و حرمت قایل شدن ایرانیان برای آن بوده است.

تقدس این عنصر به شکل های مختلف در طول اعصار به نمایش در آمده و از آن جا که سرمدی ترین نماد طبیعت است، بدون هیچ دخل و تصرفی وارد زمینه های مختلف هنری شده وكم كم به منظور جاودانه شدن به نقشه های قالی ها راه یافت.

در ایران ارزنده ترین نقشه ای که عنصر اصلی آن درخت است، نقشه های باغی یا گلستان هستند. باغ یکی از اساسی ترین مفاهیم در فرهنگ ایرانی است و همیشه موقعیتی مرکزی در اندیشه و احساسات ایرانیان داشته است. فردوس چنان که از معنایش برمی آید باغی است محصور با چند حصار پشت سر هم که یک حصار آن از همه بلندتر و پهن تر و کلفت تر است، معمولا هفت حصار به طوری که اهریمن نتواند به آن راه پیدا کند.(ژوله، ١٣٨١ ، ٢٦)

حاشیه های مکرر به ویژه یک حاشیه پهن و مشخص میانی در قالی ایران همین دیوار های مکرر فردوس است. گل کاری و درخت کاری منظم و مرتب و منسجم با شبکه آبیاری و راه هایی برای عبور و گام زدن از ویژه گی های نقشه های باغی است . تقارن و انتظام در تمامی قالی های باغی ایران و دیگر قالی هایی دیگر با نقش درخت به كار رفته است، در حالی که در قالی های هندی این ویژگی ها در تولیدات ابتدایی رعایت نشده و با گذر زمان و به تقلید از نظایر ایرانی خود قوام وپختگی یافته اند .بارزترین نمونه های قالی باغی در غرب ایران (گهواره تمدن یرانی و مرکز قالی بافی) تهیه شده که اوج بافت آن در سده های دهم و یازدهم هجری قمری- شانزدهم و هفدهم میلادی بوده است.(تصویر١٧ )

قالی هایی که در چهار محال به نام خشتی شناخته شده اند حکایت از آن دارند که یادگار نقشه گلستان بوده و همراه با تغییرات، کاملا رنگ تزئینی و بومی گرفته اند.(تصویر ١٨ ) نقشه معروف به سبزی کار در کرمان نیز به شیوه ای دیگر یادآور فردوس های آسمانی و باغ های زمینی است.( تصویر ١٩) اما درخت در قالی های هندی چه سیری را طی نموده است؟ در قالی های هندوستان درخت به گونه ای هم، محور ترکیب بندی و هم عنصری مکمل در کنار دیگر اجزاء است. دریك نمونه ای به عنوان عنصری هماهنگ و موزون با دیگر عناصر تصویری در قالی به کار رفته و شکل تنه و شاخسارهای آن ها تابع پیچش و خمیدگی دیگر اجزاء واقع شده و شاید تا اندازه ای از شکل طبیعی خود دور شده است و صحنه ای روایت گونه و تقریبا مشابه نقشه شکار گاه ایران را یاد آور می گردد.( تصویر٢٠)

ما در نمونه های دیگر درخت به عنوان محور اصلی در طول یا عرض قالی تکرار می شود و با عناصر مکملی همچون حیوانات در حاشیه کامل می گردد.( تصویر ٢١) نمونه هایی نیز مشابه قالی های خشتی چهار محال بختیاری نیز دیده شده که از انتظام نقش درخت در قالی های هندی خبر می دهد. اما در بررسی تطبیقی درخت در قالی های عصر صفویه ایران و گورکانیان هند به این نکته می توان اشاره کرد که در قالی های ایرانی به منظور ابدیت بخشیدن به سرسبزی عمدتا درخت سرو تصویر می شود و در موارد دیگر به گونه ای متراکم و پر بار و شکوفه، یادآورفصل بهار است.

در هندوستان انواع درختان با سرسبزی کم تری از ایران نقش می شوند و تراکم شاخه ها و شکوفه در سطح پایین تری از نمونه های مشابه در ایران است و تداعی کننده خزان می باشد. همچنین پرمایگی نقش ها در کل ترکیب بندی فرش های ایرانی از درجه بالایی برخوردار است و فضای منفی کم تری به چشم می خورد و پوشش گیاهی در قالی ها حتی در برخی موارد مانع دیدن رنگ زمینه قالی می گردد.

در حالی که در نمونه های هندی، این ویژگی به ندرت دیده می شود و تراکم پایین نقش ها در سراسر ترکیب بندی و حضور بخش های خالی این تفاوت را آشکار می سازد . در نمونه های دیگر از قالی های هند، درختچه هایی می بینیم که در فضایی محراب گونه قرار گرفته اند و گل های سوسن و یا خشخاش به عنوان بار آن ها تصویر شده است.

درختچه در قالی های ایران کم تر دیده شده و این نقش در قالی های هند می تواند شکل تغییر یافته گلدان های پر ازگل ایران باشد که در هند تبدیل به درختچه ای شده که مستقیما از دل زمین بر آمده است. در مدت زمان کمی، طبیعت گرایی منجر به تکامل این نقش شد و انواع مختلفی از درختچه ها در فرش هند نمایان گشت. ( تصویر ٢٢ )

نتیجه

نقشمایه ها، اولین ابزار برای ایجاد ارتباط میان انسان ها و تقدس مذهبی محسوب می شوند و درخت نیز به عنوان مهم ترین نمود گیاهی در هر دو تمدن از معانی مترادف با قدرت، شفابخشی، برکت و فراوانی نسل و محصول برخوردار بوده و این مفاهیم در گذار تاریخی نسل به نسل با وحدت معنی و کثرت گونه های بصری به حیات خود ادامه داده است.

درخت به عنوان ارزشمندترین گونه گیاهی همچون یک نقشمایه سنتی در قالی های دو کشور وجود دارد و از پیشینه غنی فرهنگی و هنری برخوردار است اما نمایش آن در قالی های سنتی ایرانی دیده می شود كه با به كارگیری خلاقیت و صرف وقت در هندوستان تبدیل به سنتی بومی شده است. به این ترتیب نگاره درخت درقالی های ایران و هندوستان ریشه های نزدیك به هم دارد كه تقدس منشأ اصلـی آن هاست، اما با وجود ذهنیت مشترک و مقارن به هم، گذشت زمان، ظاهری متفاوت به آن ها بخشیده و اعتقادات مذهبی تا اندازه ای در كاربرد و چگونگی استفاده از این نقش در هنری همچون قالی بافی موثر بوده و بیش ترین تاثیر در کاربست این نقشمایه از ایران، بر هندوستان صورت پذیرفته است.

منابع و ماخذ

آذرپاد، حسن، حشمتی رضوی، فضل اله، فرشنامه ایران، پژوهشگاه ،تهران،١٣٨٣.
الیاده، میرچا، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، سروش، تهران، ١٣٨٥.
بلعمی، ابومحمد، تاریخ بلعمی، زوار، تهران، ١٣٨٥.
بهار، مهرداد، ١٣٨١از اسطوره تا تاریخ، چشمه، تهران، ١٣٨١.
جلالی نائینی، سید محمدرضا، هند در یک نگاه، شیرازه، چاپ اول، تهران ، ١٣٧٥.
دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام، درآمدی بر اسطوره ها و نمادهای ایران و هند، دانشگاه الزهرا و کلهر ، تهران، ١٣٨٥.
ژوله، تورج، پژوهشی در فرش ایران، یساولی، چاپ اول، تهران ، ١٣٨١.
سعیدی، فرخ، راهنمای تخت جمشید و پاسارگاد و نقش رستم، میراث فرهنگی، تهران، ١٣٧٦.
ضیاء پور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن ترین زمان تا پادشاهی ساسانیان، سازمان سمعی و بصری هنرهای زیبای کشور، تهران،١٣٤٢.
فتحی، لیدا، فربود، فریناز، سیر تحول نقوش پرنده و موجودات اساطیری بال داردر منسوجات آل بویه و سلجوقی، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، سال چهارم، شماره ١٢ ،پاییز ١٣٨٨.
فریه،ر. دبلیو، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، فرزان روز، تهران، ١٣٧٤.
عطروش، طاهره، بته جقه چیست؟ موسسه فرهنگی هنری سی بال هنری، تهران، ١٣٨٥.
کوماراسوامی، آناندا، مقدمه ای بر هنر هند، ترجمه دکتر امیر حسین ذکرگو، روزنه، تهران، ١٣٨٢.
گیریشمن، رمن، هنر ایران، ترجمه بهرام فره وشی، کتاب، تهران، ١٣٥٠.
نصیری، محمد جواد، سیری در هنر قالی بافی ایران، مولف، تهران، ١٣٧٤.
وزیری، علی نقی، تاریخ عمومی هنر های مصور قبل از اسلام، دانشگاه تهران، تهران،١٣٧٣.
Ford, P.R.J. Oreintal Carpet Design , Thamas&Hudson. 2 nd edition. Singapor , 1 , 1998.
Walker, Daniel. Flowers under foot , Thames and Hudson, London ,1998.
Summers, Herbert, Oreital Rugs, USA, 1974.

تصویر۱۷ -قالی باغی، كرمان، سده هفدهم م- یازدهم ه.ق، موزه هنر گلاسکو (بالا)- بخش های بزرگنمایی شده به منظور تاکید بر نقش درخت، محل نگه داری موزه هنر گلاسکو(پایین)، ماخذ: ژوله، ۱۳۸۱ ،۳۱

تصویر۱۸ -قالیچه چهار محال با طرح خشتی، انعکاسی زیبا و بی نظیر از باغ های ایرانی، نوزدهم م سده سیزدهم ه.ق(بالا)- بخش های از قالی، موزه ویکتوریا و آلبرت لندن(پایین)، ماخذ: همان، ۳۴