سير تحول وتطور نقوش شاه عباسی (بخش اول)

فرش ایران برگرفته از طرح ها ونقش های گوناگون است : زیبا وپر رمز وراز وقدمتی به درازی تاریخ هنر سرزمین ایران دارد.در هر گوشه ی این سرزمین طرحی ودر نهایت فرشی با سبك همان منطقه بافته شده است.كه هركدام از این طرح ها وسبك ها جای بسی تامل وتفكر را دارند.

این كه این طرح براستی زائیده ی ذهن كدام هنرمند وكدام دوره تاریخی این مرز وبوم بوده است ؟ با كشف قالی پازیریك وبررسی طرح ونقش این فرش كهن سال تاریخ فرش این دیار قدمتی فراتر از آنچه می پنداشتند پیدا كرده است . البته منسوب داشتن این فرش به ایرانیان را می توان تا حدود زیادی مدیون طرح ونقش برگرفته از نقوش تخت جمشید ودوران هخامنشی دانست . نقوش این فرشها همواره درگیر تحولات ودگرگونی های خاص در شرایط زمانی ومكانی مختلف بوده است . تغییراتی كه در ادوار مختلف فرش بافی ایران بر طبق شرایط وبر گرفته از آداب ورسوم وسنتها وعقاید مردم مناطق مختلف كشور شكل گرفته است .
بررسی این تحولات ودگرگونی ها در طراحی فرش ایران نقش حائز اهمیتی داشته ودارد كما اینكه نكات مهمی را در شكل گیری یك طرح وسبك در منطقه و دوره ی خاصی از تاریخ فرش ایران آشكار می سازد.

با نگاه ودقت درنقشه ی فرش و مطالعه ی یك به یك طرح ها، اجزاء و تركیبات خاصی را می توان از درون فرشها بیرون كشید اجزائی همچون : گل ، برگ ، بوته ، پرنده درخت ،گلدان و ….كه بادر كنارهم قرار گرفتن همراه با شیوه ها و اسلوب متفاوت در نهایت طرحی به نام نقشه را در فرش نمایان می سازد كه هر كدام باز دارای طرحهاو نقشه ها ی گوناگون می باشند و دراین بین گل ها كه مظهر زیبایی طبیعت و هم قالی ایران گشته اند.

در این مقاله ابتدا پس از بررسی سیر تاریخی نقوش شاه عباسی و نحوه ی شكل گیری آنها مروری نیز برسیر تحول وتطور گل شاه عباسی شده است.

1-1-مقدمه :
نقشه ی شاه عباسی یكی از طرح ها و سبك های رایج بافته شده در مناطق مختلف ایران _ به ویژه منطقه ی اصفهان_ می باشد بسیاری از اساتید و كارشناسان آغاز بافت فرش با نقشه ی شاه عباسی را به دوره صفوی رسانیده و منسوب به اصفهان دانسته اند .برخی از محققین براین باورند كه این فرش در دوران پادشاهی شاه عباس صفوی و در كارگاههای سلطنتی این پادشاه بر روی دارها پیاده گردیده است و عده ای نیز نام گذاری این نقشه را بر گرفته از همان دوره و حكومت شاه عباس میدانند .
در نگاه كلی فرشهای عهد صفویه به دو گروه زمانی تقسیم می گردند:

الف- آن دسته از قالی هایی كه در زمان پادشاهی شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی بافته شده و به شاه طهماسبی معروف است كه خود مكتبی به همین نام دارد.
ب- قالی های بافته شده در دوران شاه عباس كه به مكتب شاه عباسی شهرت دارند كه در این دوره با بهره گیری از بافندگان و طراحان نامی و همچنین بر پایی كارگاه های مختلف در اصفهان تحولات جدیدی وارد عرصه فرش گردیده است . این دگرگونی همان استفاده از طرح های اسلیمی ختائی و گل های رایج در نقشه های فرش این دوره است كه در این باره میتوان به نقشه ی شاه عباسی نیز اشاره نمود.

1-2-بیان مسآله:
– نقشه ی شاه عباسی دارای چه طرحها و چه ویژگی هایی است؟
– استفاده از نقشه ی شاه عباسی در فرش ایران از چه دوره ای آغاز گشته است ؟(سیر تاریخی)
– به كارگیری این نقشه در كدام یك از مناطق قالیبافی ایران رایج بوده و میباشد ؟(جغرافیای بافت )
– رنگبندی در نقشه شاه عباسی به چه گونه ای شكل می گیرد و استفاده از چه رنگهایی رایج تر می باشد ؟
– اجزاء وعناصر تشكیل دهنده ی نقشه ی شاه عباسی كدامند ؟
– گل شاه عباسی دارای چه ویژگی ها و چه ساختاری است ؟( بررسی طرح و موتیف)
– شكل گیری و پیدایش گل شاه عباسی و نیلوفر آبی مربوط به كدام دوره ای است ؟( بررسی سیر تحول و تطور تاریخی این گل )

1-3- ضرورت و اهمیت تحقیق:
بدیهی است در امر پژوهش هر قدر مطالعات عمیق تر باشد و مدارك و اسناد بیشتری گردآوری شود و پژوهشگر دست به تحقیق وسیعی در زمینه ی موضوع مورد نظر خود زنده این تحقیق از اعتبار فزایندهای برخوردار خواهد شد .به ویژه در زمینه ی موضوع بس مهم به نام ( نقوش شاه عباسی ) كه تحقیق و پژوهش بیشتر درباره ی آن راهگشای خیلی از سؤالات و فرضیاتی خواهد شد كه در ذهن این جانب و سایر پژوهشگران رشته فرش ایجاد شده است و چه بسا با جمع آوری مدارك بتوان نظریات جدیدی در این زمینه ارائه داد و حتی آنها را اثبات و تآئید نمود . این تحقیق جرقه ای در گشودن باب جدیدی در این زمینه است.

1-4-اهداف تحقیق :
علاقه مندی و اظهار ذوق نسبت به هنر و شناخت آن جزء لاینفك و جدانشدنی فرهنگ ایرانیان است و شاید هم ادای دینی نسبت به هنر مندان بی نام ونشانی باشد كه همواره ثابت كرده اند :” هنر با ایرانیان زنده می ماند ”
بررسی و شناخت و تحقیق در زمینه ی فرش ایران گوشه ای از این زیبایی وذوق و سلیقه ی هنری را در پیش روی علاقه مندان به این عرصه آشكار می سازد . شناخت فرش ایران همواره آگاهی از حقایقی محض را به همراه داشته است حقایقی كه حكایت از تلاش در زحمات هنرمندان گمنامی در دوره های مختلف دارد . فرش در هر گوشه از این سرزمین نماد و جلوه گاهی از رسوم وسنتهای همان منطقه بوده و گاه راز و رمزی در پس پرده داشته است.
با مطالعه ی بیشتر در این طرحها و درنهایت تحلیلی بر ما حصل كار مطمئناً نتیجه زیبا و دلنشینی به همراه خواهد داشت و آن : فرشی است الهام گرفته از ذهنیتی سرشار از عشق وهنر .
پژوهش در فرش و تحقیق در این زمینه جهت دستیابی به این شناخت برای هر پژوهشگری امری ضروری است تا زوایای پنهان راز انگشتان زربفت هنرمندان فرش باف ایران را در و رای تاروپود وطرحها و نقشه های دلكش و دلاویز برای ماآشكار نماید.

1-5-فرضیه تحقیق
– طرح و نقشه ی شاه عباسی یكی از متداول ترین طرحها و نقوش فرش ایرانی است بالاخص نقشی رایج در بافته های دوران صفوی كه ریشه در تاریخ فرهنگ و هنر ایرانی داشته است.
– گل شاه عباسی عنصر اصلی و گل معروف نقشه ی شاه عباسی است كه پیدایش و شكل گیری آن مربوط به دوره های قبل از دوران صفوی بوده و با عنوان نیلوفر آبی _ لوتوس _نامیده شده است .
– طرحهای اولیه ی این گل را میتوان برروی ظروف دوره های قبل از اسلام (ساسانی)مشاهده نمود.
– طرح این گل بر گرفته از نیلوفر آبی _ گل كار شده درنقش ماهی درهم/ هراتی _ است كه ریشه در آئین میترائیسم دارد.

1-6- پیشینه ی تاریخی تحقیق :
احمد دانشگر د فرهنگ جامع فرش در قسمتهای مختلف كتاب اشاراتی به نقشه ی شاه عباسی و همچنین گل شاه عباسی داشته اند :
( طرح شاه عباسی یا “طرح گل شاه عباسی” امروزه كلیه ی اینگونه نقشها را (شاه عباسی ) نامند . گلهای شها عباسی در این طرح معمولآ شاخ وبرگ و غنچه و بوته در سراسر فرش پراكنده اند و بدین گونه طرحی سراسری مركب از نقوش و اشكال كلاسیك دوران شاه عباسی بوجود می آورند .اگر چه این نقش دراغلب نقاط ایران بافته میشود اما در فرشها ی اصفهان كاشان مشهد و تبریز طراحی می گردد . می توان طرح شاه عباسی راكامل شده طرح اسلیمی دانست كه گلها ی تجربه یافته اسلیمی ها را زینت می بخشد . بنابراین عوامل تشكیل دهنده طرحهای شاه عباسی اسلیمی گلها برگها و ختایی هایند .[1]‍‍‍‍
دررابطه با تعریف گل اینگونه گفته اند :
«….. گل یكی از این نگارهای معروف ورایج وزیبا در فرش است ، برخی نوشته اند كه از عهد صفویه در نگاره های فرش به صورت جدی واصلی داخل گردیده وبویژه نوعی گل به نام « گل عباسی» طراحی شده است ….»[1]

گل نقشمایه ای در فرش :
« گل با همه زیبائیش به صورت حقیقی یا تجریدی وخیالی از زمان های بسیار دور یكی از رایج ترین نقشمایه های فرش ایران بوده است . گل در فرش وسایر مصنوعات دستی ، محملی است برای مفاهیمی كه طراح وبافنده قصد القاء آنها را به بیننده دارند .
هنرمندان از شكل گل این آفریده زیبا وبیانگر اعجاز خالق در هنرهای ظریف دستی به صورت های گوناگون بهره می گیرند. ایشان در بیشتر موارد گلهای تجریدی از طبیعت را به سلیقه خود تغییر شكل می دهند . وآنرا با طرح مورد نظرهم آهنگ می سازند . در فرش گل ها اغلب تغییر شكل یافته از نوع طبیعی آنها است وشكل طبیعی گل در این دستبافت به ندرت مشاهده می گردد ، نظیر گل شاه عباسی.»[1]

در رابطه با قالیهای بافته شده در اصفهان با طرح های شاه عباسی به این نكته اشاره كرده اند كه :
«… بیشتر قالیهای طراحی وبافته شده در اصفهان دارای بن نگارهای شاه عباسی است كه ترنجی در میان ولچك ها دركنار دارد…اصولا نقشی از فرش ایران در جهان بنام« نقش اصفهان » معروف شده است این نقش دارای گل های افشان وشاه عباسی با شاخ وبرگها و اسلیمی های بسیار جالب وموزون در زمینه ای با رنگهای زنده ومتنوع طراحی می گردد.» [1] « باغ های پر گل وگیاه ، خطوط اسلیمی ساده یا دهان اژدری ،گل كه با شاخ وبرگ های خزنده بهم پیوسته اند ، حاشیه پهن با نوارهای طرفین باریك ، گل های شاه عباسی وپراكنده در سراسر متن از اختصاصات فرش اصفهان می باشد.»[1] – تورج ژوله دركتاب پژوهشی در فرش ایران به نكات زیر اشاره كرده اند .
« در طبقه بندی كلیه طرح های فرش ایران به 19گروه اصلی:

گروه 2- طرح های شاه عباسی :
اساس كلیه طرح های شاه عباسی برمبنای كاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است . دراین طرح ها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی وگاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند .
انواع طرحهای این گروه عبارتند از لچك وترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباسی درختی ، شاه عباسی شیخ صفی ، شاه عباسی جانوری و….»[2]

محمد جواد نصیری در كتاب سیری در هنرهای قالی بافی ایران در رابطه باطرح شاه عباسی اینگونه نوشته اند : « اساس این طرح ها راگل وبوته های خاصی كه اصطلاحاً بنام گل های شاه عباسی معروف شده اند تشكیل می دهند . این گل ها با اسلیمی ها ، و ختائی ها وسایر موتیف های معمول در نقش قالی نقوش اصلی را در حاشیه ومتن فرش بوجود می آورند . شاه عباسی لچك وترنج ، شاه عباسی تصرفی ، شاه عباسی افشان ، شاه عباسی طره ائی از گروه های فرعی آن طرح می باشند.»[3] – تعریف وتوضیحات نقشه ی شاه عباسی وگل شاه عباسی از دیدگاه جواد یساولی در كتاب شناخت قالی ایران :
– «گلهای شاه عباسی : این گلها كه به گلهای شیخ صفی نیز مشهورند ، به احتمال قریب به یقین ، از زمان صفویه به بعد متداول شده اند . وانتساب آن به شیخ صفی نیز ، از نظر علاقه ی مفرط سركردگان این سلسله به جد اعلایشان شیخ صفی بوده است . استفاده از گل انار در نقشه های تزئینی ایران ، دارای سابقه ی طولانی تری است كه ریشه ی آن راباید در تقدس گل انار در آیین زردشت باستان جستجو كرد. امروزه ، كاربرد فراوان این نگاره ی تزئینی ، مدیون حالت دلربا ودلفریب ومدور آن است ، زیرا گلهای شاه عباسی می توانند بصورت گلهای پنج پر وهشت پر وگاه دوازده پر درحالی كه در مركز بوسیله ی گلی كوچك ودگمه ای به هم اتصال می یابند وبا چرخش در زمینه قالی وایجاد وحدت وهماهنگی با طرح های ختایی ، فضاهای گسترده ای رافارغ از ریتم های تكراری به خود اختصاص دهند.»[4]

«نقشه ی شاه عباسی : به سلسله ی طرح هایی اطلاق می شود كه بیشتر عوامل یادگیری آنها را نگاره ها ونقشهای مرسوم در دوره ی صفویه وسلطنت شاه عباس تشكیل می دهد . این عناصر ونقشها عبارتند از گلهای چند پر ساده ومركب ، معروف به شاه عباسی وخطوط كمانی پیچان ، اسلیمی ها ونگاره هایی به شكل ابرهای چینی كه برای تزیین متن بكار می روند . طرحهای شاه عباسی به انواع افشان ، لچك ترنج (ترنج دار) درختی، جانوری ، شیخ صفی ، طره دار سلسله ای ، شاه عباسی تصرفی ، ترنجی طره دار ، بوته دار، لچك ترنج كف ساده قابل تقسیم است .»[4] – آرمن ها نگلدین در كتاب قالی های ایرانی در بخش مربوط به خصوصیات فرش اصفهان اینگونه نوشته اند: «… قالی ای كه در قدیم به غلط «قالی لهستانی »نامیده می شد وامروز آنرا «قالی شاه عباسی »(1628-1578میلادی ) می نامند ، نام خود را از پادشاهی گرفته كه آنها را برای اهداء به شاهان وشاهزادگان سفارش می داده است …»[5]‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌
– در مجموعه مقالات از ارنست كونل – شهریار مالكی – هادی اقدسیه بنام اسلیمی وختایی ، گلهای شاه عباسی در رابطه با گلهای شاه عباسی اینگونه عنوان گشته است :

«… در اینجا گذشته از طرح های ختایی انواع گلهای شاه عباسی نیز مانند گلهای اناری وبرگی وپیچك وگرد وغیره به خوانندگان معرفی می گردد . در قالی وكاشی ،خاصه در قالیهای بافته شده از زمان صفویه به بعد ، ضمن ختایی ها به گلهای شاه عباسی بیش از هر گل دیگری بر می خوریم . چنانكه گویی ختایی تنها همچون ریسمانی است كه گلهای مزبور را به آن می بسته اند . البته بته های تجرید مانند بته ی جقه ای وسایر بته ها درختائی جایی ندارند. نهایت آنكه می توان وسط تپه ها ساقه ای طرح كرد , نظری به گلهای شاه عباسی ، توجه شدید به طرحهای تجریدیافته‌‌ ی اناروگل آن به خوبی احساس میگردد .اگر این توجه دنباله ی تقدیس گل انار در ایران زردشتی باستان هم نباشد ، لااقل طرح دلربا ودایره مانند گل انار وخود آن‌ وپیچ وخم خطوط منكسر تاج آن و سربر كشیدن شعله وار آخرین آثار گلبرگهای آن،آنقدر جالب بوده است كه به اینهمه طرحهای گوناگون بیازرد .

واز همه مهمتر نامگذاری این نوع گلهاست كه در اغلب موارد گل شاه عباسی‌‌‌‌‌‌ نامیده می شوند و در موارد نادری نیز به گل شیخ صفی موسومند .صرف نظر از این اختلاف رای مسلم است كه عمر این نامگذاری ازدوره ی صفوی پیشتر نمی رود. و شاید اگرهم استنادی به شیخ صفی شده است ، از نظر احترامی است كه صفویان نسبت به جد اعلای خود داشته اند ودرصدد تخلید نام او كوشش ها كرده اند.»[6]

در صفحه 92 همین كتاب ، تصاویری از موتیف هایی از عصر ساسانی تاقرن یازدهم میلادی بر ظروف نقره وسرامیك وپارچه های ابریشم وسطوح گچبری نقش بسته است ، برگرفته از كتاب بررسی هنر ایران پروفسور پوپ ، آورده شده است .
– گل شاه عباسی‌‌‌‌‌‌ در كتاب واژگان فرش اینگونه تفسیر شده است: palmette
« این گل كه در طرحهای ختایی نقش اصلی را دارد منسوب به طراحان دوره صفوی بوده وعده ای آن را شبیه نیلوفر آبی می داد . این گل بصورت پنج پر ،هشت پر و دوازده پر به همراه برگ ها و گلبرگ ها درطرح های متنوعی ارائه می شود .»[7]

طرح گل اناری pomegranate design
«این طرح در گلهای شاه عباسی فرش ایران ، در فرش های چینی بصورت درخت انار، ودرفرشهای تركستان وقفقاز بصورت میوه انار به همراه شاخ وبرگ استفاده میشود.»[7]

نیلوفر آبی lotus
«نوعی گل نیلوفر آبی مصری كه در فرشهای چینی بیشتر بكار رفته ونشانه مذهب ، تكامل ، خلوص وزیبایی بوده ، شباهتی نیز به گلهای ختایی دارد .»[7] – در فرهنگ فارسی معین نیز دررابطه با لوتوس اینگونه گفته شده است:
« لوتوس یكی از گونه های نیلوفر آبی است كه به نیلوفر آبی سفید مصری مشهور است كه در مصر وبعضی كشورهای آسیایی نیز یافت می شود.»[8]

نظریه ی سیروس پرهام دركتاب دستبافهای عشایری وروستایی فارس دررابطه با نیلوفر آبی یا نخل بادبزنی :
« پراكندگی این نگاره به شكل ها وشیوه های گوناگون درهنر ساسانی وفرشبافی فارس به حدی است كه پس از گلِ هشت پرِ پازیریك آنرا باید پر بركت ترین نقشمایه ی باستانی در هنر فرش بافی دانست . تقریباً تمامی فرشهای اشكالی فارس وحتی نقشه های منظم غیر اشكالی ، ماهی در هم ونیز فرش های قفقاز صورتی وحالتی از این نقشمایه در خود دارد . طرفه آنكه این نگاره ی دیرینِ سال كه در مغرب زمین به نخل بادبزنی ونیلوفر آبی شهرت یافته ودر فارس به شكل ساده تر وطبیعی تر آن گل كنگر می گویند متداول ترین نگاره ی فرش بافی دوران صفوی را بوجود آورده و به «گل شاه عباسی » معروف شده است .»[9] دررابطه با بررسی گل نیلوفر آبی در نقش ماهی درهم /هراتی نیز در كتاب های مختلف مطالبی عنوان شده از آن جمله می توان به كتاب مبانی طراحی سنتی در ایران نوشته علی حصوری اشاره نمود كه در قسمتهای بعدی مقاله ودر بخش ارائه یافته ها به آن نیز پرداخته خواهد شد .

– نیلوفر آبی در فرهنگ دهخدا
نیلوفر معمولی یا نیلوفر آبی گیاهی است از تیره ی نیلوفرهای آبی كه نزدیك به تیره ی آلاله ها است . این گیاه آبزی است ودرمناطق گرم ومعتدل می روید. برگ هایش قلبی شكل ومسطح است .درازای دمبرگ طویل است وبرگها برسطح آب شناورند …»[10]

قابل ذكر است كه نیلوفر در فرهنگ دهخدا به انواع مختلف تقسیم بندی شده است وهركدام با تعاریف خاص خود گونه ای از انواع نیلوفر آبی می باشند .
در سایر كتب آموزشی دررابطه با طراحی فرش نیز بصورت پراكنده تعاریفی اینگونه ازگل شاه عباسی گشته است :
پرویز اسكندر پورخرمی در كتاب آیین هنر وآموزش نقاشی ایرانی (گلهای حنایی)

گل شاه عباسی را با نام گل لاله عباسی نامیده واینگونه توصیف كرده اند :
« گل لاله عباسی در حقیقت همان گل نرگسی است كه از تكراردو دایره ودو برگ بوجود می آید ودر بخش مقدماتی گل های مادر طریق ترسیمشان مطرح شد وهم اكنون با نظامی جدید واضافاتی چند ، به معرفی گل كاملی از ختایی ، یعنی لاله عباسی پرداخته می شود . البته در میان گل نرگسی تا لاله عباسی حدواسطی از گلهای پروانه ای نیز وجود دارند . این گل همچون گل برگ چناری با برگ ها وتزئینات دایره ای متعدد در اطراف دایره ای بزرگ ایجاد شده اند كه تعداد برگ های آن در بین شش وهشت وده برگ دركش وقوس است . خود نمایی شش وهشت را در بین آثارشاخص بیشتر شاهدیم . گل لاله عباسی به دلیل دارا بودن تمامی خصایص گلها وقابلیت پذیرش هر نوع تحولی ، منعطف ترین گل در بین گلهای حنایی است . این گل به همین جهت از نظر شكل ظاهری نیز زیبا تر از همه ی گلها جلوه می كند .

دایره ی قلب مانندی در میانه گل با شكلی مدور و پیچش درونی كه در تضادی زیبا با برگهای نوك تیز در حاشیه قرار گرفته زیبایی خاصی را كه حاصل این تضاد است به دست می دهد . از سویی شكل كلی این گل غالبا به شكل لاله است . به این ترتیب كه بخش پایینی آن ، پهن تر وقسمت بالا كشیده تر است . گرچه برخی از انحنای این گل را بصورت دایره ای كامل نیز طراحی می كنند اما هیات لاله شكل گل لاله عباسی زیباتر وكاملتر می نماید . تغییر شكل لاله عباسی از دایره كه شكلی مجرد است به شكل لاله ، حركتی را از بالا به پایین ایجاد می كند كه خود سبب نوعی تعالی شكل می شود . غالبا برای تزیین بیشتر وهماهنگی برگهای اطراف با شكل مدور قلب مانند میانی ، اشكالی به شكل قلب ویا دایره های تزیینی قرار می دهند.

این اشكال نیز همچون برگها تابع قانون تكثیر از كوچك به بزرگ از قسمت پایین به بالا است . برگهای اطراف قلب لاله عباسی ، از محور پایین كه اغلب بصورت یك دایره كوچك ویا گلی چهار پر است آغاز می شود . در قسمت پایین ، برگها كوچك تر وهرچه به بالا صعود می كنند ، بزرگتر می شوند . طریق قرار گرفتن برگها در اطراف قلب میانی ، معمولا به چهار شكل عمده ترسیم می شوند ، یا اینكه برگها از بالا به پایین روی هم قرار گرفته به طوری كه احساس می شود بخشی از برگهای پایینی در زیر برگهای بالاتر رفته اند.

نوع دیگر قرار گیری برگها این است كه هر برگ مستقلا به قلب مركزی چسبیده شده باشد . یك صورت دیگر باز شدن برگها از محور مركزی گل در نقطه پایین قلب مركزی است . در این صورت همه برگها از كوچك ترین برگ تا بزرگ ترین آنها از همین نقطه آغاز می شود وهرچه برگها بالاتر روند كشیده تر به نظر می آیند . آخرین جلوه را هم می توان تركیب همه این مراحل با یكدیگر دانست كه اگر چه از نظامی تركیبی برخوردار هستند اما دارای ریتم وآهنگ خاصی می باشند كه زیبایی منحصر به خودشان را ایجاد می نمایند.

گل لاله عباسی از نظر گاه دیگری نیز دارای ویژگی های ممتازی است . شباهت شكل این گل به لاله ، كه در فرهنگ اسلامی ایران مظهری از انسان های آزاده ومقام والای شهید است این تصویر رادراذهان ، بسیار محترم ودرعین حال نجیب می گرداند . شاید زیبایی دیگراین نام دروابستگی آن بنام عباسی باشد . در افواه عامه نام این گل را « شاه عباسی» منسوب به شاه عباس صفوی یاد می كنند كه هیچ دلیلی نیز بر این موجود نیست زیرا این گل از اعصار قبل از صفوی نیز در آثار تذهیب مشاهده می شود . اما نسبت آن به عباسی و شكل لاله گونش ، نشانی است كامل وسرافراز به مقام شامخ حضرت ابالفضل العباس (ع) كه در فرهنگ اسلامی نماد جوانمردی وفاداری درزیباترین صورت است این گل نیزدرطایفه گلهای ختایی زیباترین گل به شمار می آید ودرهمه نقش ها (كاشی-قالی-تذهیب)به كاربرده شد.»[11]

استاد عصاره ـ دررابطه با طرح شاه عباسی اینگونه می گوید :
«این طرح همان طوركه ازنامش مشخص است درزمان صفویان واردعرصه گردیدویكی ازبیشترین طرحهای كاربردی است درفرشهای ایرانی عده ای آنراگل شیخ صفی می نامند كلادارای ساقه ای مشخص درانتهای گل بوده وبه صورت پنج پر،هشت پروگاه دوازده پربه كارمی رود .تفاوت اصلی اش درحالت ختایی دربازتربودن گل است . این طرح بسته به تلفیق آن با طرحهای دیگرنامهای مختلفی می گیردكه معروفترین آنهاعبارتنداز:شاه عباسی افشان ،لچك ترنج ،جانوری،طره دار،تصرفی ترنج دار،بته ای وكف ساده شاه عباسی افشان:زمینه این گونه فرش پراست ازگلها ، اسلیمی ها ، ختایی ها وشاه عباسی ها كه به صورت نامتقارن درهم پیچ خورده ومتنی پركارراجلوه می دهد.گاه درمیان آن ازنقوش حیوانی نیزاستفاده شده كه به آن افشان حیوان داراطلاق می شود .ویژگی خاص این طرح مشخص نبودن ترنج است كه گاه اصلا وجودنداردوگاه به دلیل تراكم طرح مشخص نیست.

شاه عباسی لچك ترنج :این طرح ازطرح های اصلی منطقه اصفهان است وریشه ی آن رادركتب وجلدقرآن های قدیمی دانسته اند.ترنج دراین طرح اكثرا حالت بیضی داردخصوصا درفرش های قدیمی تروامروزه فرم دواریاگردآن دربین بافندگان رایج شده است اصولا طرح بایست دارای ترنجی مشخص كه بارنگ متفاوت ازمتن دیده می شود به همراه چهارلچك مشخص وقرینه ازترنج به كار رفته باشد ولی جهت ایجادتنوع درطرحهای امروزی لچك ها نقشی متفاوت رانسبت به ترنج به عهده دارند(گاه كلا حذف می گردندوگاه نقشی متفاوت دارند)

شاه عباس جانوری:این طرح بیشتر دركرمان رایج است ودرنقش مركزی ازگلها باشاه عباسی ختایی ودرحواشی ازحیوانهای متفاوت استفاده شده همچون گوزن،گرگ ویا پرندگان ، درحالت كلی نسبت به نوع قبلی ،فرش پركارتراست.

شاه عباسی طره دار: در آن طرح ترنج حالتی كشیده به خودمی گیرد وباریكترمی شودومعمولا دوانتهای حاشیه رابه هم متصل می كند.دربیشترطرح های طره دار،لچك استفاده نمی شود.متن فرش باتوجه به سلیقه ی طراح تزیین شده و نام های متفاوتی همچون:طره دارافشان ، درختی و یا حیواندار رابه خود می گیرد.

شاه عباس شیخ صفی:این طرح الهام گرفته از آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی مؤسس سلسله ی صفویان است در آن ترنج مركزی حالتی گرد داشته ودر اطراف آن گلهایی به نام گلهای كومه ای یا خربزه ای دیده میشود و معمولآ تعداد آن شانزده عدد است . لچك كاملآ قرینه ی ترنج است زمینه ی اطراف ترنج تا حاشیه ها ساده باف بوده و فقط تعداد كمی اسلیمی و گلهای شاه عباسی دیده می شود در دو طرف ترنج دو قندیل دیده میشود یكی بالا یكی پائین .ویژگی چهارم آن استفاده از كتیبه در حاشیه ی اصلی است.

شاه عباسی تصرفی (تلفیقی ): این طرح از همان اسلیمی ها و شاه عباسی ها بوجود آمده ولی ویژگی خاص آن تبدیل شدن ترنج مركزی به چهار ترنج می باشد كه ازنظر فاصله بصورت كامل قرینه در متن قرار می گیرد ودر آن لچك بكار نمی رود .»[12] – سیسل ادواردز در كتاب قالی ایران طرح شاه عباسی را اینگونه تعریف كرده اند :
«مردم ایران اصطلاح شاه عباسی را بر یك نوع طرح سراسری مركب از نقوش واشكال كلاسیك اواسط دوران صفویه اطلاق می كنند ، این نقوش یعنی انواع مختلف برگ نخل ، نگاره های مارپیچ ،تبرزین ،گلدان وغیره درقالبهایی كه بنام قالبهای نقش گلدانی معروف اند طرح شده است وهمه معتقدند كه این قالبها در زمان سلطنت شاه عباس تهیه گردیده است . این نقوش در زمینه ی قالی بطور پراكنده وجدا از یكدیگر با فواصل مساوی طرح گردیده وهمیشه بوسیله ی نوعی شاخه یاشبكه با یكدیگر تركیب وپیوسته شده است .

این طرح قالی در كلیه ی نقاط ایران بافته می شود . طراحان كرمان وكاشان وتبریز واصفهان ومشهد دوست دارند طرح هایی گوناگون وزیبا كه در آنها مهارت واستادی زیاد بكار رفته باشد تهیه نمایند . در روستا ها نیزاغلب قالیبافان با انواع معمولی نقش درخت نخل وگلدان آشنایی دارند واغلب قالیچه وقالی هایی رابا این طرح ها وبافت گردان تهیه می كنند….»[13] دررابطه بررسی كتب ومنابع خارجی : از آن جمله می توان به مجموعه كتب پروفسور پوپ بنام«بررسی هنر ایران» اشاره نمود كه در بخشهای مربوط به نقوش ایران در رابطه با گلهای شاه عباسی LOTUS PALMETTES اینگونه نوشته اند:

ابتدا بررسی گل نیلوفر آبی The lotus
« در بین اجزای خاص وویژه ی طراحی فرش ، گل نیلوفر آبی قدیمی ترین ،پرطرفدارترین ودر حقیقت زیبا ترین می باشد . آن گلی است كه توجه هنرمندان مصر تا چین را برای هزاران سال به خود معطوف داشت . هیچ طرحی مثل این طرح دارای تنوع و تكثیر نمی باشد دردوران اولیه این گل بعنوان سمبل حاصلخیزی محسوب می شد كه در سرتاسر آسیا از دوران بسیار قدیم طرفداران بسیار زیادی داشت .طرح این گل بعنوان سمبل خورشید هم درنظر گرفته می شد. بطور همزمان در سرتا سر مصر ، این طرح در هنر آشوری به عنوان یكی ازمتداولترین الگوهای حاشیه ی فرش مورد استفاده قرار گرفته است . این طرح كه هم از دید كلی و هم نیمرخ شكل یك بوته ی گل رز را متجلی می سازد و نقش عمده ای رادر طرح ها ی دوران هخامنشی ایفا می نماید ولی فرم و ساختار آن به صورت محدودوجزئی بوده است . دردوره ساسانی این طرح تا حد زیادی تكمیل تر شده است ارزش تزئینی آن به نسبت كاهش توجهات سمبلیك افزایش یافته است .

طی قرون اولیه دوران اسلامی ترسیم نیمرخ طرح نیلوفر آبی مشكل می باشد. می توان چنین نتیجه گرفت كه این طرح در شرق دور به عنوان یك روش مستقل حفظ گردیده ویا ادامه یافته است چرا كه در دوران سلجوقی دوباره در ایران نمود می یابد . یك نمونه نفیس و استادانه از طرح نیلوفر آبی كه نمونه مستندی از این طرح محسوب می شود ، طرح زیبا و دلكش محراب گچ بری شده مسجد ملك در كرمان می باشد.

درقرن چهاردهم این طرح به عنوان طرح گلی سر تاسر كشورهای اسلامی محسوب می شد ودر این زمان این طرح كه تا حد زیاد و مشخصی مدیون مدل های چینی بود تغییر نموده وبا دیگر طرح های شكوفه بزرگ چینی _ طرح گل شقایق فرنگی _ تركیب گردید به گونه ای كه در عهد صفوی این دو طرح را نمی توان از هم تشخیص داد چرا كه هریك تا حد زیادی از طرح دیگری سود برده است .

این طرح كه بصورت غنی وپیچیده درآمده بود حساسیت خاصی به محیط خودداشت ودرجایی كه مورد استفاده قرار می گرفت انعكاس دهنده ی سلیقه ،دیدگاه تزیینی وحدود تكنیكی هنرهای گوناگون نواحی مختلف بود .

در فرشهای مناطق شمال غرب این طرح بصورت متراكم،معماری وتا حدی درشت بود واكثرا از بافت عمودی محكم برخوردار هستند . اگرچه هرچه به پایان قرن شانزدهم نزدیك می شویم این میزان تا حدی كاهش می یابد . این فرم متراكم كه در این طرح گل تازه شروع به باز شدن نموده است غالبا با یك نمونة كامل تر تركیب می شود وآن گلی است كه كاما باز شده است . فرش های تبریزی كه این ویژگی طرح عمودی را با طرحهای ظریف درباری ادغام می نمایند گروهی از طرح های بسیار زیبا واستثنایی را فراهم می آورند . كاهش شفافیت واستحكام طرحهای گل نیلوفر آبی در نمایشگاه فرش Saltingگواه یك دوران نسبتا دورو قدیمی است.

بافندگان سبك هراتی اگر اساسا الگویی مشابه با طراحان شمال غرب ایران را استفاده می نمودند ولی در طرحهای خود جنبه ای از تجمل گرایی وظرافت را افزودند . گلبرگها به زیبایی در نقاط سوزنی وباریك خم می شوند . حتی زمانی كه این طرح به فرمی ساده تر وعریض تر تغییر شكل می دهد زیبایی وپرداخت مناسب خود را حفظ می نماید . فرش های بافته شده در شمال غرب ایران در فرش های شرق ایران هم انعكاس یافته اند یك تركیب ماهرانه ودرعین حال مطلوب را از دو خصوصیت نشان می دهند وبا ساختار معماری نسبت داده شده به شمال غرب وطرحهای دوره گرد ونرم وتجملی شرق تركیب شده اند .

فرشهای ابریشمی كاشان هنوز هم دارای فرمی شفاف ،محكم وجواهر شكل هستند .این فرشها با توجه به تراكم زیاد خود هنوز هم مورد توجه هستند اگرچه در تخته فرشهای بعدی مشاهده شده كه آنها كمی باریكتر واز تراكم آنها كاسته شده است .درنهایت بعضی تغییرات طرح كنگر فرنگی رادر ذهن به تصویر می كشاند . در نهایت در سری های اخیر طرح بصورت سست ونامفهوم درآمده است .

با این وجود با اقدامات ماهرانه ی گروه sanguszko واستفاده از زیبایی وتنوع در طرحهای دوره گرد وطرح های داخلی این فرشها احیا شده اند . در بهترین نمونه های Goaگل در یك توده ی كروی متراكم می شود ،در حالی كه دربهترین نمونه فرشهای گلدانی مشاهده می شود كه آن به ویژگی مجلل فرمهای اولیه دوره ی صفوی شباهت دارد كه در گونه های بعدی آن طرحها اصلاح وغنی گردیده اند . در شكوفه های نیلوفر آبی فرشهای گلدانی تنوع بسیار زیادی مشاعده می شود وغالبا در یك تخته فرش مشابه ویژگی های نسبتا متفاوتی می توان مشاهده نمود .بعضی از آنها بسیار عریض وساده هستند مثل نمونه ی موجود در موزه ی ویكتوریا وآلبرت كه در آنجا یك طرح با تنها شش گلبرگ به نمایش گزارده شده است.

نمونه های دیگر غنی تر ونرم تر هستند مثل نیلوفر ابی موجود در فرش clark-corcoran كه جلوه ی اصلاح شده ی طرح درباری را منعكس می نماید ونزدیكی وقرابت آن به فرشهای گلدانی را آشكار می سازد چرا كه الگوی مركزی آن مثل یك كتیبه ویك جریان مكانیكی می باشد . این رویكردبعنوان قائده ی نیلوفرهای آبی فرشهای گلدانی محسوب می شود ولی در ان نیلوفر آبی فرش Mccormickیك استثنای بارز قلمداد می گردد . بر عكس فرشهای گلدانی ، نیلوفرهای آبی فرشهای كاشان وهرات ارگانیك تر هستند . مركز آنها تا حدی مثل یك گل در گلی دیگر است ویا قلب آن از یك جام گل پیچیده تشكیل شده است.

طراحان فرشهای Polonaise از نیلوفر آبی به روشی صوری تر استفاده می نمایند وبطور كلی روش فرش ابریشم كاشان را دنبال می نمایند ، ولی وقتیكه آن طرح در یك ساختار خاص دچار تغییر می گردد ، مثل فرش Deering،گل ممكن است با بزرگ نمودن كاسبرگ گل بصورت پیچیده درآید كه همین امر اصالت آن را به مخاطره می اندازد .نیلوفر آبی با توجه به اینكه بسیار فریبنده وانطباق پذیر است در فرمهای با تنوع بسیار مورد استفاده قرار گرفته است . یك سر شیر درنده می تواند در قلب آن مخفی شود كه از دید رئالیستی عجیب وغریب ولی از دید تزئینی زیبا ومتقاعد كننده به نظر می آید .غنچه های در حال جوانه زدن می توانند بعنوان مركز یك طرح مركب در نظر گرفته شوند ، ویا با یك كیفیت كاملا متفاوت می توان آنرا درنقشه ی داخلی طرحی دیگر ادغام نمود كه این مورد نه تنها در شمال غرب بلكه در فرشهای كاشان وخراسان مشاهده می شود.