قلمکاری عصر قاجار
2 -4 -2 .سطح عملکرد اسطوره ای
2 -4 -2 -1 .نخستین پادشاه قانونگذار: اسطوره شناسی شاهان ایرانی از سلسلۀ پردات آغاز و نخستین پادشاه این سلسله هئوشنگه (هوشنگ شاه) است (کرتیس، 1۳۷۶ : ۲۷).
هوشنگ را فرمانروای هفت اقلیم خوانده اند که بر مردمان و دیوان حکمرانی کرده و گفته میشود دو سوّم از دیوان به دست هوشنگ کشته شده اند (تصویر ۲۴ ) و از او و همسرش نژاد ایرانیان به وجود آمده است (هینلز، 1۳۹1 :5۹).
نخستین لقب هوشنگ در اوستا و شاهنامه پیش داد به معنی نخستین قانونگذار (تناولی، 1۳۶8 :۲5) یا نخستین آفریده (یاحقی، 1۳8۶ :8۹۶) است.
همچنین در چند یشت اوستا از وی به گونه ای یاد شده که گویی در رأس شاهان ایرانی جای داشته و احتمال میرود هوشنگ در اصل لقبی برای جمشید بوده باشد (بهار، 1۳81 :1۹0).
2 -4 -2 -2 .دادگری و خردمندی: هوشنگ شاه با دادگری بسیاری که داشت او را داد نامیدند (فرصت شیرازی، ج ۲ :1010)؛ همچنین به او ایران هم گفته شده است و پارسیان او را ادریس پیامبر دانسته اند (همان: 1010).
وی با دانش و خرد، نامه هایی در دانشوری نوشته که یکی از آنها را جاویدان خرد گویند (همان: 1010).
2 -4 -2 -3 .دین ورزی: وی مردمان را به خداپرستی دعوت کرد و خود بر دین مسلمانی بود (بلعمی، 1۳5۳ :1۲8) و گویند چهل سال پادشاهی کرده است (همان: 1۲۹).
2 -4 -2 -4 .پیشگام در مظاهر و علل آبادانی: هوشنگ زمین را آباد کرد و داد به راه انداخت، مسجدها ساخت و خانه ها را از چوب درختان بنا کرد، زر و سیم و مس و روی و آهن بیرون آورد و چاه هایی حفر کرد، شهر بابل به سواد کوفه و شهر سوس (شوش) را بنا نهاد، سگان را شکار آموخت (بلعمی، 1۳5۳ :1۲8) و دیوها را از ناراحتیها خارج ساخت (محمودی، 1۳58 :۲۹5).
همچنین کشف آتش و بهره بردن از آن برای بیرون کشیدن آهن از دل سنگ در عصر هوشنگ اتفاق می افتد. این پیدایش توسط هوشنگ به شکل طبیعی و با استنباط بیان شده _نه آسمانی و خیالی_ (محمودی، 1۳58 :۲۶۶ -۲5۶)، به این صورت که هوشنگ سنگی را به ماری سیاه و تیز تاز پرت میکند و آن سنگ به سنگی دیگر اصابت کرده و آتش شکل میگیرد و مار ناپدید میشود (فردوسی، 1۳8۴ :1۶).
این امر نشان میدهد که انسان اسطوره ای و آغازین با جهان و هستی آمیخته میشود، یعنی در او گم و نیست میشود و این برآیند آن است که وی نه از راه خرد و اندیشه که از راه دل، به هستی و جهان نگاه میکند چرا که اندیشه و خرد او هنوز آنقدر پخته و کامل نشده است که او را یکسره از فهم و آگاهی بی نیاز کند (اتونی، 1۳۹8 :88).
از طرفی محمودی (1۳58 :۲۶۶) برخورد دو چیز با یکدیگر و شکل گیری چیزی نو را اسطوره میداند به همین سبب اگر کمی عمیقتر به داستان کشف آتش توسط هوشنگ شاه بنگریم دریافت میشود که هوشنگ نمادی از آفریننده است و مار بر تاریکی و آشفتگی آغازین دلالت میکند
همچنین آسمان در اوستا به معنی سنگ است که در اینجا سنگ مدلول آسمان شده و با برخورد آن بر سنگی دیگر آتش یا به عبارتی خورشید آشکار میشود و تاریکی و آشفتگی را از میان برمیدارد (بهار، 1۳۷۶ :۴۴۴-۴۴۳)؛ بنابراین آتش (خورشید) یک اسطوره است (محمودی، 1۳58 :۲۶8).
همچنین در آفرینش مادی آتش چنین آمده است «ششم، مرد پرهیزگار را آفرید برای از میان بردن و از کار افکندن اهریمن و همۀ دیوان. سپس، آتش را [چون] اختری آفرید و بدو درخشش از روشنی بیکران پیوست آنگونه تنی نیکو [داشت] که آتش را در خور است» (بهار، 1۳81 :۴۴).
به نظر میرسد این توصیف چیزی مغایر با کشف آتش توسط هوشنگ نیست و می تواند توصیفی دینی از شکل گیری آتش و مبارزه با دیوان و اهریمن ها توسط مرد پرهیزگار و نیکو _ یعنی هوشنگ شاه_ باشد. در این حیث، قابل ذکر است در توصیفات دیگر کیومرث را به عنوان اولین انسان در خلقت ششم دانسته اند (همان: ۴۶)
اما از آتش سخنی به میان نیامده است. همانطور که هینلز (1۳۷1 :۴۷) اشاره میکند عنصر آتش در همه جهان پراکنده است در خورشید، ابر طوفان زا و انسان هایی که آن را دوباره متولد میکنند؛ از این جهت میتوان گفت طراحان و نقاشان، لباس هوشنگ را همچون آتشی قرمز رنگ متصوّر شده اند که میتواند اشاره ای ضمنی به تولّد و کشف آتش توسط وی داشته باشد و ردای آبی با خطوط سفید میتواند بر کنترل آتش توسط هوشنگ دلالت کند، همچنین رنگ آبی در کنار رنگ قرمز برای کنترل کنتراست سرد و گرم و از جهتی برای کاهش هیجان و ایجاد آرامش ذهنی در اثر گماشته شده است.
تصویر 25 .نقاشی هوشنگ؛ کتابنامۀ خسروان از جلال الدین میرزا، 1۲۹۷ هـ. ق (شیرازی و دیگران، ۷0 :1۳۹۴)
قسمتی از پرده ای قلمکار از تصاویر شاهان، دورۀ قاجار (۳1 :1۳۶8 ،تناولی)
تصویر 27 .کاشی با نقش هوشنگ؛ نیمۀ اول قرن چهاردهم هجری، خانه ای قدیمی در شیراز (شیرازی و دیگران، به نقل از سیف، 1۳۹۴ :۷0)
نویسنده ها :
ایمان زکریایی کرمانی
مجید جعفری گوجانی (نویسنده مسئول)
