معانی نمادین نقشمایه بته جقه
هنر در جوامع مختلف، ظهور یکی از معانی خلقت و اسطوره های مربوط به آن است که به صورت نماد و در نتیجه به صورت نقوش در آثار بشری نمایان گشته است، این نقوش صرفا جنبه تزئینی ندارند و معانی و مفاهیم عالی تری ارائه می کنند و به خاطر جنبه های نمادین یکی از متنوع ترین نمادگرایی ها هستند.
بته که به عنوان نقشی گیاهی و تزئینی در هنرهای سنتی، به صورتی فراگیر مورد استفاده قرار گرفته، نگاره ای است نمادین از اعتقادات ایرانیان و دیگر ملل که با هماهنگی موجود در میان اجزاء درونی و بیرونی اش در طی زمان و گذر از میان فرهنگ های مختلف توانسته همیشه راه تکامل و زیبایی را پیموده، کامل شده، نهایتا آنچه امروز به دست ما رسیده به عنوان بته جقه بشناسیم.
این مقاله جستجویی است برای یافتن این سؤال که: بته جقه بیانگر چه حقایقی وراء آنچه تاکنون شنیده ایم و خوانده ایم است؟
هدف از تدوین این مقاله نزدیکی اذهان به دریافت مفهوم بته جقه است و در پژوهش پیش رو که تحقیقی است از نظر هدف بنیادی به شیوه توصیفی-تحلیلی کوشش شده، در حد توان به هویت اصلی و حقیقی این نقشمایه کهن پرداخته شود.
این آرایه نمادی از اندیشه ای است که گروهی از هنرشناسان آن را نمادی از سرو، درخت زندگی، آتش، تاج و… میدانند که با حفظ هویت خود و خالقیت و هوشمندی هنرمند به طرزی زیرکانه یا از سر نا آگاهی با اینکه از طبیعت اولیه اش فاصله گرفته و به گونه های متفاوت در هنرهای مختلفی در تمامی ایران و جهان بازتاب یافته است همچنان به عنوان نقش مادر با لطافت تمام جلوه گری میکند؛ اما حقیقت نهفته در این نقش حکایت از نوعی پیوستگی با خلقت آغازین دارد.
نخست آفرین کرد بر دادگر
کز اوی است نیرو و فر و هنر (فردوسی)
مقدمه
هنگام سخن از هنر، اغلب به معنی عام آن نظر می اندازیم كه همان صنایع مستظرفه سده های قبل است لیك وقتی به پیشینان و استادان سخن و ادیبان بزرگ با سابقه ی دور مراجعه می‌كنیم با تعریف دیگری روبه رو می‌شویم در واقع به معنی آن درجه از کمال آدمی است که هشیاری و فراست و فضل و دانش را در بردارد و نمود آن صاحب هنر را برتر از دیگران می‌نماید: كه آن را دهخدا هم معنی و مترادف فرزانگی و علم دانسته است.
رو به هنر صدر جوی بر در صدر جهان
رو به صفت باز گرد بر در اصحاب ما (خاقانی)
حال سوال اینجاست چرا به آن معنی عمیق و والای علم هنر گفته شده؟ و آیا این صنایع به عمق درك معانی آن مفاهیم رسیده‌اند؟ چگونه می‌توان رابطه‌ای بین مفاهیم حقیقی و درك مراتب عالیه علوم به ویژه هنر با ظواهر آن پیدا کرد؟ آیا مفردات اثر هنری هم دارای این مفاهیم می‌باشند؟ برای این منظور باید مراتب عالیه و دانیه خلقت و علم را شناخت تا بتوان به صعود یا سقوط این مراتب در طول خلقت بشر آگاهی پیدا کرد.
زمانی كه بنای صحبت از صنعت یا هنر قوم خاصی به میان آورده می‌شود باید آن صنعت و صاحبان آن صنعت را از جوانب مختلف و خصوصا از جهات اربعه و در صورت امكان از تمامی زوایا مورد مطالعه قرارداد كه در چه اقلیمی با چگونه روحیاتی و گفتاری و … این هنر به منصه ظهور رسیده است.
در این بین بعضی از موارد شاید از نظر دیگران مخفی باشد و از طریق همین آثار و نشانه ها و نواها و لهجه ها و بعضا نوع رفتار صنعتی و هنری آن مردمان بتوان به اصل و منشأ و پیدایش آن هنر پی برد؛ این كه چگونه طرح ها از صنعتی به هنر دیگر رسوخ كرده و یا برعكس و آن معیار و نماد هنری در این صنایع چه جایگاهی و مقامی دارد و دارای چه مرتبه‌ای است. برای پی بردن به این مفاهیم باید به جزئیات آثار و اقوال گوناگون توجه كرد علاوه بر این باید جزئیات را در كلیات آن نیز جستجو كرد.
ایران در منطقه‌ای خاص قرار دارد با فرهنگ ها و اقوال و گویش ها و آثار فراوان پس باید برای شناخت چنین قومی با چنین غنای فرهنگی گام به مراتب بالاتری گذاشت و نسبت به تمام این تفاوت ها تقریبا در یک فاصله قرار گرفت تا بتوان محیط بر آن ها بود و بتوان همه را به یك نسبت مشاهده نمود.
درک بن مایه‌ها و ریشه نقوشی که مکررا در جای‌جای هنر یک قوم بروز و ظهور دارد، از جمله این موارد است. بته جقه از نقش مایه های کهنی است که ظهور آن در هنر ایرانی به اعصار کهن باز می‌گردد و تأثیر آن در گونه‌های مختلف هنری این مرز و بوم مشهود است.
جستار در معانی این نقش مایه مسئله تحقیق حاضر است که می‌تواند زمینه و علل استفاده فراوان آن را در هنر ایران مشخص نموده و از این طریق فضایی ایجاد نماید تا در مطالعه هنر یک قوم، هنر راهمان گونه كه آن قوم می بینند و قرار داده‌اند و از آن مهم‌تر آن گونه كه خداوند متعال با مشیت خود آن را قرار داده مورد تفحص و جستجو قرارداد؛ که البته حکمت الهی و فراست روحانی می‌طلبد ولی به قدر تشنگی باید چشید.
چرخ با این اختران نغز و خوش و زیبا ستی
صورتی در زیر دارد، آنچه در بالا ستی (میرفندرسکی)
پیشینه
در این حوزه پژوهش های انجام گرفته بیشتر جنبه تاریخی و بررسی فرم های بته جقه داشته و به مفاهیم و درون مایه این نقش كمتر پرداخته اند ازجمله ژوله در کتابی با عنوان پژوهشی در فرش ایران بیان كرده: «بته‌جقه از سرو ایرانی که از نمادهای زرتشتی بوده سرچشمه گرفته و بعدها در شرق رواج زیادی گرفته و طغراهای عثمانی هم در همین نقش طراحی شده است.
او می نویسد که بته را بیشتر به درخت و گیاه ربط داده اند و تمام موارد مذکور طرح هایی هستند که جزئی از اسطوره ها و اعتقادات ایرانیان قدیم بوده تحت تأثیرات فرهنگ و… تغییر شکل داده است.« (ژوله، 1378 :23)
ابوالفضل وکیلی در کتاب شناخت طرح ها و نقشه های فرش ایران و جهان، بته را با عناوینی چون بته جقه ای، خرقه ای، ترمه ای، قلمکار، کاجی، هشت پر، کردستانی، یا قهر آشتی، افشاری یا قباد خانی، مادر و بچه و بته شاخ گوزنی، معرفی میکند، و سیروس پرهام در دستباف های عشایری و روستایی فارس علاوه بر این مطالب به سیر تطور و تحول نقش از ایران باستان تا عصر می‌پردازد و علاوه به اینکه آن را ملهم از سرو می‌داند.
به بررسی نقوش به دست‌آمده از سفالینه ها در دوره های مختلف و حجاری ها و دستباف ها و پارچه های دوران صفویه و قاجاریه و… پرداخته است به غیراز این‌ها مقالاتی به رشته تحریر درآمده که می‌توان به مقاله «تأملی در منشأ نقش بته جقه» اشاره کرد.
نویسندگان (احمد کاخکی، آمینه نظری اصطهباناتی) آن‌ها پس از بررسی تاریخی در نتیجه می‌گویند در این نوشتار فرضیه ای مطرح گردید که می توان آن را هم در کنار دیگر فرضیه های موجود درباره خاستگاه و منشأ احتمالی نقش بته جقه قرار داد که بر طبق این فرضیه، نقش بته جقه ممکن است ازنقش بدن کرم ابریشم اقتباس شده باشد و سپس به انواع هنرها راه یافته باشد. برای انجام این تحقیق از مراجع کتابخانه ای استفاده شده است و از تطبیق بعضی مطالب با یکدیگر بهره جسته شده است که تا حدودی می‌توان به نوع تطبیق دهی منحصر به فرد آن اشاره کرد و آن بن مایه کلمات است.
نویسندگان: حامد ذویاور / مهنوش وحدتی / مهدی مکی نژاد
