ریشه یابی نقش درخت در هندوستان درپی ریشه یابی نقش درخت به عنوان یک نقش گیاهی در قالی هند لازم می دانیم به بن مایه مذهبی و اعتقادی این نقشمایه در تمدن هند بپردازیم تا دلایل کاربست آن در دست بافت ها به ویژه قالی آشکار گردد.
«انسان از زمان های کهن در کنار درختان که زیر مجموعه ای از طبیعت هستند زندگی می کرده است . هندیان همه درختان را مقدس می شمارند و آن ها را پرستش می کنند. در هند باستان باغ های گل و درختان با مراقبت های عاشقانه ای پرورش می یافتند و قطع کردن هیچ کدام از درختان جایز نبوده است». (میرچا الیاده، ١٣٨٥ ،٢٥٩)
در واقع در تاریخ هر مذهب و در سنن و روایات مردم سراسر جهان و بینش های مابعدالطبیعه و عرفانی کهن درختان مقدس و آئین های نباتی را مشاهده می کنیم. آنچه هم اکنون ضرورت دارد آگاهی از کار ویژه مذهبی درخت به عنوان شاخه ای از نباتات در ساختار قداست و حیات مذهبی است.
«در کهن ترین نوشته های سنت هندو، کیهان همچون درختی غول پیکر تصویر شده است. عالم درخت باژگونی است که ریشه در آسمان دارد و شاخ و برگ هایش بر سراسر زمین گسترده شده و پاک و مطهر است و آن را نامیرا می خوانند. درخت در این جا به وضوح تجلی برهمن در کیهان یعنی آفرینش به مثابه حرکتی نزولی است. در تفکر هندی تیشه بر ریشه درخت زدن برابر با بیرون بردن انسان از کیهان، و دور کردنش از متعلقات و حواس و ثمرات اعمال اوست. به این ترتیب ظهور خدایان در درخت مضمون رایج در هنر تجسمی شرق باستان است که هند نیز از این قاعده مستثنی نیست».(میرچا الیاده،١٣٨٥ ،٢٥٧ – ٣٠٦)
در موهنجودارو، در هزاره سوم پیش از میلاد ظهور خداوند در درخت انجیر هندی را می بینیم، درخت به گونه ای هندسی تصویر شده که درخت مقدس بین النهرین را به یاد می آورد.(تصویر٧ ) همچنین هندیان به وجود محور کیهان که همچون درخت زندگی یا ستونی واقع در میانه جهان تصویر می شود اعتقاد دارند.
درخت، واقعیت مطلق معیار و نقطه ثابت و نگه دارنده کیهان است و از این رو ارتباط با آسمان فقط در گرداگرد درخت و یا به واسطه درخت میسر است. «درخت انجیر هندی یکی از درختان مقدس قلمداد می شود، و از دوران ودایی مورد احترام هندوان بوده است. بودائیان نیز به این درخت احترام فراوان می گذارند و در اوپانیشاد ها نیز نام این درخت ذکر شده است».(جلالی نائینی، ١٣٨٠ ،٥١٥)
درخت انجیر مقدس را درخت روشن شدگی بودا می دانند و در یک تصویر نقش خدایی را که بر این درخت زانو زده و حیوانی اسطوره ای (انسان- قوچ )را برای قربانی پیشکش می کند، می بینیم. تاج آراسته به شاخ گاو است که اشاره به سرشت خدایی انسان دارد. (دادور، ١٣٨٥ ،٢٠٣ )(تصویر ٨ ) در بسیاری از آثار درخت به مثابه نماد بودا مورد پرستش قرار گرفته و به همین دلیل در بعضی موارد آن را نماد بودا می دانند.( تصاویر٩-١٠ ) کم کم با پیدایش نسخه های تصویرسازی شده در سده ١٢ میلادی عنصر تقدس نقش درخت در آثار هندی، به ویژه در نقاشی ها کاهش یافت و به عنوان یک عنصر مکمل در ترکیب بندی، در کنار دیگر اجزاء به كار رفت. (تصویر١١ )
به این معنی که در گذشته درخت به واسطه تقدس در آثار ظاهر می شد اما به تدریج این کارکرد متفاوت شد و بن مایه مذهبی در پس زمینه انگیزه به كار گیری این نقش قرار گرفت و به این ترتیب هندیان در مواجه با نقوش متنوع قالی های ایران با توجه به پیش زمینه های فکری و اعتقادی اما با کارکردی متفاوت این نقش را به منظور آراستن قالی های خود پذیرفتند.(کوماراسوامی، ١٣٨٢ ،١٦٥)
نقش درخت در قالی های ایرانی نقشمایه ای گیاهی است كه با خطوط منحنی و شكسته در بسیاری از قالیهای ایرانی به كار می رود . حضور درخت در طرح قالی به شیوه های مختلف دیده می شود، درخت ها اغلب به صورت بید مجنون و یا سرو به كار رفته اند. درخت سرو در شكل تجریدی خود گاه مانند مثلثی ساده به پایه ( ساقه) وصل می شود و گاه مانند مخروطی به شكل شعله شمع كه گلی در وسط دارد، نمایش داده می شود.
این نگاره یابه صورت مستقل به كار می رود یا از گلدانی سر بر آورده و بر روی شاخه اش پرندگانی نشسته اند و یا مانند قالی های منطقه فارس همراه با دو مرغ، در دو سو نقش می شود. (آذرپاد وحشمتی، ١٣٨٣، ١٢٣)(تصویر ١٢)
عمده قالی هایی كه در آن ها نقش درخت به طور شاخصی به كار رفته، نقشه های باغی هستند كه تاریخ بافت آن ها به سده های یازده و دوازده ه . ق – هفده و هجده میلادی بر می گردد و اصل آن ها را از كرمان می دانند. (نصیری، ١٣٧٤ ،٣١)
«بسیاری از صاحب نظران بر این عقیده اند كه فرش ایرانی سراسر، باغ رنگین و باشكوهی است كه تداعی كننده بهارستان رضوان و گلستان ارم است».(صباغ پور، شایسته فر، ١٣٨٩، ٤٦) درخت در قالی های باغی یا نقشه گلستان با بهره گیری از نقشه باغ در معماری و فضاهای بخش بندی و عناصر و جزئیات باغ های ایرانی تصویر شده و در گونه ای که متعلق به منطقه چهار محال بختیاری است درختان در فضاهای مربع، مستطیل با تنوع رنگی بسیار به كار رفته اند.
تقارن، تعادل و نظم با در نظر گرفتن تنوع و تناسب در دامنه رنگ های به كار رفته گونه های بسیار چشمگیری از این طرح و نقش را در قالی های ایران آفریده است.
نقش درخت در قالی های هندی
نقشمایه درخت در قالی های هندی هم به صورت طبیعت گرایانه و هم به شكل ساده شده در نمونه های اولیه به جا مانده از دوره حكمرانان مغول دیده می شود. در نمونه هایی نقش درخت به عنوان مكمل در تركیب با عناصری همچون حیوانات به كار رفته است و از این نمونه می توان به فرشی كه در لاهور بافته شده اشاره كرد كه تاریخ آن به اواخر سده دهم و اوایل یازدهم ه. ق – شانزدهم و هفدهم میلادی بر می گردد . ( تصویر١٣ ) مجموعه متنوعی از درختان در كنار حیوانات مختلف زینت بخش نمونه نفیسی شده و آشنا ترین نوع درختی كه به چشم می خورد درخت نخل است و بقیه درختانبا شكوفه های زیبا تداعی كننده طراوت می باشند.
نمونه دیگری از درخت كه در فرش های هندی دیده شده، درخت سرو است كه در حاشیه و درمتن قالی به كار گرفته شده است . در نمونه ای كه در كشمیریا لاهور بافته شده درخت سرو در كنار درختان پر شكوفه ای در متن فرش به تصویر كشیده شده است. (تصویر ١٤) همچنین در بررسی نقش درخت در قالی های هندوستان به نمونه های آشنایی بـر می خوریم كه درخت سرو به كار رفته در آن به دو نیم شده و در دو طرف قالی قرار گرفته اند و محراب بالای قالی و بر آمدگی ای كه در پایین قرار دارد عناصر آشنای طرح ناظم در فرش های ایران هستند.
متن قالی نیز با شكوفه های متنوع و انتظام یافته ای تزئین یافته است.(تصویر ١٥ ) نمونه ای دیگر از طرح درخت، قالی ای است كه در شمال هند بافته شده و الگوی اصلی آن بر اساس طرح نقشه باغی فرش های ایران است كه در منطقه بختیاری به كار می رود . البته آنچه كه این فرش را تا حدی از نظایر خود در ایران متمایز میسازد، ترنج بافته شده در مركز آن می باشد.(تصویر١٦ ) به طور کلی نقوش گیاهی، به ویژه درخـت در قالی های هندوستان بر اساس سه اصل به كار گرفته می شوند :
١ -نقوشی که از ترکیبات سنتی و هنری کشور های هم جوار (ایران و چین) به عاریت گرفته شده اند. ٢ -نقوشی که طبیعت گرایانه نقش می شوند و هیچ گونه دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته است. ٣ – نقوشی که براساس سنت ها و اعتقادات گذشته تمایل به نقش کردن آن ها وجود دارد.
تصویر۷ -مهرهای سفالین مکشوفه از دره سند، ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ قبل از م، موهنجودارو، ماخذ: كوما راسوامی، ۱۳۸۲ ،۱۸
تصویر۸ -رب النوع ایستاده میان شاخه های از هم گشوده انجیر مقدس، هزاره دوم قبل ازم، ماخذ: دادور و منصوری، ۱۳۸۵ ،۲۰۵
تصویر۹ -نقش برجسته نیایش تخت و درخت از بودا استوپای بهارهوت، كوماراسوامی، ۱۳۸۲ ،۷۵
تصویر۱۰ -نیایش درخت وتخت، استوپای امروتی، حدود ۲۰۰ قبل از م، همان، ۷
تصویر ۱۱ – یک نسخه خطی مصور برگ نخلی، سده ۱۲ م-۶ ه. ق، نپال، همان، ۱۶
تصویر ۱۲ -قالیچه کرمان با طرح درختی، ماخذ:ژوله، ۱۳۸۱ ،۴۹
تصویر۱۳ -قالی با نقشه تصویری، شمال هند، لاهور، اواخر سده ۱۶و اوایل سده ۱۷م ۱۰ و ۱۱ ه . ق، ماخذ: موزه هنر متروپلیتن(بالا) و بخش هایی از نقش درخت در قالی، ماخذ: 30,1998, Walker( پایین)
تصویر ۱۴ -قالی با الگوی درخت، شمال هند، لاهور یا کشمیر، ۱۶۵۰ م- ۱۰۵۷ه. ق، ماخذ: مجموعه فریک ، نیویورک ( بالا ) بخش هایی از نقش درخت در قالی ماخذ: همان، ۱۰۱ (پایین )
تصویر ۱۵ -قالی طرح ناظم که در هند آن را هزار گل می نامند. شمال هند کشمیر نیمه اول سده ۱۸ م- ۱۲ ه. ق ، وینا، ماخذ: همان، ۱۳۴
تصویر ۱۶ – قالی با نقشه باغی یا گلستان، شمال هند، ۱۶۵۰ م- ۱۰۵۷ ه . ق، موزه مهاراجه در جیپور هند، ماخذ: همان، ۱
نویسندگان:
- رضوان احمدی پیام
- دكترعلی اصغر شیرازی
