استاد حاج رحیم پور کاظم

مقدمه

تا کنون درموضوع قالی ایران و مجموعه عوامل آن، بسیار گفته و نوشته اند ، و هراندیشه ای با ویژه گیهای خاستگاه خود به شرح و وصف آن پرداخته است ، اما آنچه دراین میان جای تامل دارد عدم و یا کمینه بودن مطلبی گفتار و نوشتارهائیست که قالی وعوامل آن را آنگونه که هست ، نموده باشد و به عبارت دیگر، آنگونه قالی ایران وعوامل آن را نمایانده باشد که هویت مفهومی وموضوعی آن مستقل ازشخصیت حقیقی یا حقوقی گوینده یا نویسنده  ، برای خواننده یا شنونده قابل درک ودریافت باشد.

البته بی هیچ اشارتی برآگاهان امر روشن است که بررسی کارشناسانه وعلمی قالی ایران بطورهمه جانبه ، به جهت وسعت جغرافیایی وگسترده گی موضوعی ومفهومی آن ، امرچندان سهل وساده ای نیست ، مخصوصا آنگاه که عقبه تاریخی نیزبراین عوامل افزوده شود که درآن صورت وقتی سخن از قالی ایران است ، حیطه کلام از پارت و ماد است تا به امروز، درمنطقه ای به وسعت جغرافیایی ختن تا قسطنطنیه.

نگارنده همواره وبه هر بهانه ای متذکر این باورعقلی و علمی بوده است که هیچ کس نمیتواند به تنهایی قالی ایران را بطورهمه جانبه شناخته و بشناساند وادعای هرمدعی در این مقام جز لاف و گزاف نخواهد بود ، ولذا تنها راه شناخت فرش ایران روش استقرائی است تا بتوان از کنارهم نهادن مجموعه یافته های نظری وعملی همگان ، تعریف و توصیفی جامع و کامل از قالی ایران و مجموعه عوامل آن ارائه نمود.

درپی این اندیشه به نسبت وسع و توان ، در جهت شناساندن گوشه ای از قالی ایران آنهم در محدوده زمانی و مکانی معین ، سلسله گفتاری به علاقمندان تقدیم می شود که درهرمقاله ازآن به طور مستقل یکی از عوامل قالی تبریز اعم از طراح و نقاش ، تولید کننده ، خبره ، امضا ها ، وهرآنچه بنوعی در شکل یا هویت قالی تبریز نقشی داشته است ، معرفی خواهد شد.
لازم به ذکر است  که شرح و تفصیل جزئیات  هر مورد ، خارج از عهده مقالات بوده ،  لذا به ایجاب نوشتار، به صفات برجسته و نکات کلیدی هر مورد بسنده نموده و بگو نه ایکه خللی به موضوع وارد نشود رعایت اختصار شده است .

توضیح لازم دیگر اینکه  بحسب احساس ضرورت عقلی، بر خلاف عرف معمول از عوامل و نقش آفرینانی سخن آغاز می کنیم که در قید حیات و حدالامکان مرجع و منبع همین نوشتارها باشند ، چرا که اگراین نقد بگذاریم و به نسیه ها بپردازیم ، چه بسا همین افراد معدود و منابع محدود را نیز که بمثابه دائره المعارف هایی از احوال قالی تبریز هستند  ، بدون اخذ و ثبت هیچ شرح و احوالی از کف بدهیم.

استاد حاج رحیم پور کاظم

الگوی جسارت در طراحی

مرحوم استاد حاج رحیم پور کاظم

هردم ازروی تونقشی زندم راه خیال      با که گویم که دراین پرده چه ها می بینم

درپی سلسله گفتار گذشته، برآنیم تا دراین نوشتاربه شرح و وصف ویژه گی ها فردی و خصوصیات هنری یکی دیگراز نام آوران موثردرعرصه فرش  تبریز پرداخته وحد المقدورنا گفته هایی ازدوران مختلف هنری وی را که بنحوی برای طالبان مثمرثمر باشد ، قلمی نماییم . نا گفته نماند که وقتی این هنرمندان را تحت عنوان  “هنرمندان فرش تبریز” معرفی می نماییم ، منظورمان خاستگاه هنری این عزیزان می باشد وگرنه واضح است که برای هنرو هنرمند مرزجغرافیایی وجود نداشته و هر کدام از این عزیزان بواسطه آثارشان نه تنها ملی بلکه آوازه جهانی یافته اند.

همچنین روشن است که الفاظ و واژه ها هرگزیارای به تصویرکشیدن همه زوایای زندگی هنری این هنرمندان را نداشته و حتی عجزشان ازشرح و وصف کامل آنان ثابت و واضح است ، و این عجز کلمات آنگاه بیشتر خود نمایی می کند که بخواهیم به شرح و وصف استاد جامع الاطرافی چون استاد حاج رحیم پور کاظم ( دیزجی) بپردازیم ، و حقیقتا قلم در این مقام بگونه ایکه بتواند حتی درسطحی حداقلی ، حق مطلب را ادا نماید ، در یافتن واژه ها به مشقت می افتد .

مارک تولیدات مرحوم استاد پورکاظم . لازم به ذکر است که کلمه ” دیزجی “در مارک قالی های اولیه تولیدی استاد مورد استفاده نبود ولی بعد ها به جهت سوء استفاده یکی دیگر از تولید کنندگان که با استاد تشابه فامیلی داشت ، استاد پورکاظم پسوند نام فامیلی خود ” دیزجی” را به مارک شان افزودند.

مارک ” رحیم پور کاظم دیزجی ” یکی ازنشان هائیست که از بدو حضور در عرصه فرش تبریزدرمیان خبرگان ، علاوه بر ایران ، دراقصی نقاط جهان ، معرف اصالت وکیفیت بوده وهمواره طرفدارانش را به تحسین وتکریم وا داشته است واین همان نام ونشانی است که مرحوم استاد حاج رحیم پورکاظم (دیزجی) آن را با همتی عالی بنا نهاد و درپی سال ها تلاش و رنج و مشقت به چنان مرتبه ای والا رساند که هر کدام از فرشهای مزین بدین نام و امضاء ، تا آنگاه که هستند تماشاگه دیده دوستداران قالی ایران بوده ، و همانند جواهراتی نفیس  ، زینت بخش موزه ها ، گالری ها و کلکسیون ها باشند و همواره چون مدال افتخاری بر سینه فرش ایران بدرخشند .

رحیم پورکاظم ( دیزجی) درسال 1302 درخانواده ای که همگی اهل فرش وهنربودند ، دیده به جهان گشود ، پس ازتحصیلات ابتدایی به سبب علاقه هنری و به واسطه شغل پدر( حاج محمد پور کاظم) که از تجار و تولید کنندگان خوشنام و خوش سلیقه بازارفرش تبریزبود ، به طراحی فرش علاقه مند شده وگام دروادی طرح و رنگ نهاد ودلباخته پیچش اسلیمی ها ومفتون گل های هزاررنگ قالی شد. و این آغاز رویش گلی دیگر در بوستان طراحی فرش تبریز بود.

اساتید
وی با ذوق سرشار و نبوغ وافری که داشت ،ازهمان ابتدا راه مکتب بزرگان گرفت ودر محضر اساتید بزرگی چون استاد حاج ابراهیم رضایی (سرپرست وطراح شرکت فرش درآن دوران)، استاد حاج احمد عماد و استاد آمقانی ،  زانوی تعلم زد و رمز و رموزی را آموخت که بعد ها  بمرور زمان آن ها را بمدد استعداد ذاتی اش کشف و برقلمش جاری و در آثارش ماندگار نمود .
استاد پور کاظم بدنبال کار آموزی ، دوران کارشناسی را بعنوان طراح در ” کارگاه قالی بافی (مرحوم استاد )عماد ” پست سر گذاشت و به اجتهاد هنری رسید ، و آنگاه با سبک و شیوه ای ویژه ،  وارد جرگه طراحان قالی تبریز شد.

ویژه گی ها و مهارت ها
مرحوم استاد پورکاظم ،همانگونه که ازآثارش هویداست ، علاوه بر ره توشه بر گرفته از خرمن هنراساتید ، بمدد بهره وری ازکتب و تصاویر خارجی و داخلی ، آگاهی بصری وسیعی در زمینه نگارگری داشته و خصوصا از گذشته طراحی فرش ایران در حد لازم آگاه و با مهارت و ذکاوت تمام از این اطلاعات بهره ها فراوان برده است که نمود این وجه ممیزه  ازسایر طراحان را می توان بوضوح در انسجام آثار ، استحکام پیکره بندی طرح ها  و پویایی موضوعات و سوژه ها ی استاد مشاهده نمود.

تصویری قدیمی از یک قالیچه درختی که استاد پور کاظم آن را جدول بندی و کپی برداری نموده و بازبافی کرده اند ، با کمی دقت در عکس می توان خطوط جدول بندی را مشاهده نمود.

شناخت تئوریک  رنگ های گیاهی و شیمیائی ، و تجربه عملی درفرآوری ، تلفیق وبکار گیری تمامی آن رنگ ها ، موجب شده است تا امروزه شاهد بعضی رنگ های خاص در تولیدات تحت نظارت استاد باشیم که شاید فرآوری مجدد آنها از عهده کس دیگری بر نیاید و به عبارت دیگر بعضی رنگ ها را باید از مشخصات انحصاری تولیدات پور کاظم دانست ، که نوع خاصی ازرنگ شکری یا کرم ، گونه ویژه ای از رنگ مسی  ، نمونه مخصوصی ازرنگ سبز و بعضی رنگ های دیگر از آن جمله اند. که البته شناخت این تمایز ها  مستلزم شناخت تجربی و عملی آثار استاد می باشد.

مهارت تام و تمام استاد در تمام وجوه و فنون فرش دستباف و سرایت کاربردی آن مهارت ها به تمامی تولیدات تحت نظارتشان ، عامل اصلی کیفیت ممتازتولیدات بوده و چنانچه احیانا عیب و نقصی نیز پدید می آمد  ، استاد شخصا با مراعات تمام جوانب  ، مبادرت به رفع عیب و اشکال می نمودند و هرگز این امر خطیر را به شاگردان یا دیگران واگذار نمی نمودند.

یکی دیگرازفعالیت های مهارتی استاد که بی مناسبت نیست در اینجا اشاره ای گذرا بدان نماییم ، طراحی و تولید ” حوله ” بوده است ، و در این زمینه طرح های بدیع فراوانی از استاد بیادگار مانده که حتی شاید امروزه نیز مورد استفاده تولید کنندگان حوله قرار دارند ، استاد حتی در دورانی هر چند کوتاه مبادرت به ایجاد کارگاه حوله بافی نیزنموده اند که البته به جهت رکود بازار در آن دوران، توفیق چندانی از آن فعالیت حاصل نشده ومبادرت به ترک آن حرفه می نمایند . وهمین امر نیز همانند موارد دیگر، شاهدی برخلاق و میتکر بودن استاد است .

تصویر یک قالی اسلیمی سراسر بی نظیر از تولیدات مرحوم استاد پورکاظم ، این قالی در گالری هنری ابری در آمریکا در معرض دید علاقمندان است .

طراحی ها
بدون اغراق و بی هیچ شک و شبهه ای مرحوم استاد پور کاظم را باید استاد مسلم و چیره دست تمامی نگاره های مرسوم در طراحی فرش ایران بحساب آورد ، چرا که تقریبا تمامی آنها را آزموده و نمونه های کثیری از آن نگاره ها را دراوج زیبایی خلق کرده است .

مدل طرح مشهور ذل سلطان که توسط مرحوم استاد پور کاظم بر روی کاغذ کالک طراحی شده است .

مدل طرح درختی ترنجدار از آثار نفیس مرحوم استاد پور کاظم بر روی کاغذ کالک طراحی شده است .

یکی از مدل های اواخر عمر مرحوم استاد پور کاظم که با کمی دقت می توان آثار لرزش دستان مرحوم استاد را در آن مشاهده نمود.

از طرح چهار فصل تا انواع درختی وماهی و بندی و اسلیمی گرفته ، تا گلستانی و شاه عباسی و کف ساده و غیره ، هر کدام به شکلی و نوعی از قلم استاد تراوش نموده و البته در کنار آنها ، بسیاری دیگر طرح های ابداعی و تلفیقی نیز از قلمش بظهور رسیده است که هر کدام در نوع خود ویژه گی خاصی را دارا هستند ، بویژه دراین میان باید به تابلو فرش ها و پرتره ها و تصاویرابنیه وامکنه تاریخی اشاره نماییم که از جایگاه ویژه ای در میان آثار استاد برخوردارند . خطاطی ابیات و اشعاری که در بعضی از این طرح ها بکار رفته است ، توسط مرحوم میرزا محسن ادیب العلما و گاه فرزندش نگاشته شده اند.

مرحوم استاد پور کاظم در کنار یکی از فرشهای تصویری تولیدی خودشان

مرحوم استاد پور کاظم  علاوه برطراحی قالی های تولیدی خود ، که تحت مارک ” رحیم  پورکاظم دیزجی ” تولید شده اند ، طرح های بی شماری را نیز بطورسفارشی برای تولید کنندگان مشهورومعروف قالی تبریز طراحی نموده است ، که تحت مارک هایی از قبیل : شهسوار پور، غفاری مهر، ترابی ، جوان ، نارونی و امثالهم تولید شده اند .

شاگردان
از میان خوشه چینان خرمن فضل و هنر مرحوم استاد پور کاظم ، سه شخص بیش از سایرین به سبب استعداد وعلاقه ، مورد توجه ویژه استاد بوده اند ، که بعد ها هرسه نفردر مقام خویش از اوج یافتگان به مراتب کمال هنری و جزو نام های نامی عرصه فرش تبریز بلکه ایران گردیدند ، استاد محمد علی قره باغی که قلم به نامش می نازد ، استاد حسین پور کاظم که چون امینی ، پاسدار میراث پدر شد و استاد شکور تقی زاده که الحق در چیره دستی دست کمی از استاد ندارد.

عکسی مربوط به حوالی سال 1344 از دفتر کار استاد در سرای حاج علی اکبر .نفرات عکس از چپ براست : مرحوم استاد پور کاظم ، استاد محمد علی قره باغی ، استاد حسن پور کاظم (فرزند استاد) و کارمند دفتر

فعالیت های تولیدی
بسال 1324  در محله راسته کوچه تبریز ، مرحوم استاد پور کاظم مبادرت به تاسیس اولین کارگاه متشکل بافت قالی خود نموده و گام در راه صعب تولید نهاد ، و چند سال بعد در  توسعه و تکمیل کارگاه ، به محله قره آغاج تبریز نقل مکان  و در دربند باغ ، کارگاه مرتبی دایر نمود . درهمان دوران به جهت استقبال بازار و توسعه کار ، استاد شروع به سفارش تولید طرح های خود به کارگاه های قالی کو چک در محلات مختلف تبریزنمود که از آن جمله می توان از ” کارگاه قالی مستانی ” در محله مارالان تبریز نام برد که با دوازده دار قالی سفارشات استاد پور کاظم را تولید می نمودند. اکثریت قریب به اتفاق قالی های تولیدی کارگاهی و سفارشی استاد پور کاظم در رجشمار بالای 40 تولید شده اند .

استاد درکناربافندگان درکارگا قالیبافی خودشان واقع در محله قره آغاج

فعالیت های اقتصادی
مرحوم استاد پور کاظم بر خلاف بسیاری از هنرمندان هم عصر خویش ، هرگز خود را محدود در میز طراحی ننموده بلکه علاوه برطراحی و نقاشی ، تمامی مراحل اجرایی تولید قالی را تجربه نموده و حتی با مراوده و ارتباط تجاری با تجار بنامی هما نند آقایان  ترابی ، کلافی ، محمدی ، نارونی و امثالهم  ، در عرصه تجارت آن نیز وارد و سپس با تاسیس تجارتخانه ای تحت عنوان ” صنایع قالی ایران ”  پای در نمایشگاههای داخلی و خارجی نهاد ، تا مستقیما حاصل طراحی هایش را در جلوه گاه فرشهای تولیدی اش در معرض قضاوت علاقمندان قالی ایران قرار دهد ، که الحق استاد در این زمینه نیز بمدد ذکاوت و صداقت ، سربلند از بوته آزمایش بیرون آمده  و نام و نشان پور کاظم را علاوه بر عرصه  نام آوران طراحی و تولید  ، در زمره تجار نامدار فرش ایران قرار داد.

استاد در پشت میز تجارت ، روز افتتاح تجارتخانه ” صنایع قالی ایران ” واقع در خیابان دارائی تبریز

اولین نمایشگاه فرش دستباف در تهران (قبل از انقلاب) نفرات عکس از راست به چپ : مرحوم استاد پور کاظم ، مرحوم حاج ابراهیم شهسوار پور ، سه تن از مسئولان اقتصادی و فرهنگی وقت

منش هنری
احترام به پیشینیان وهنر بیادگار مانده از آنان و پاسدارنام و حرمت آنان بودن ، همواره از نکات مورد اهتمام استاد بوده ودر طول حیات هنری شان هرگز دیده یا شنیده نشد که کسی از گذشتگان یا طراحان هم دوران خویش را بدیده تحقیر بنگرد یا عملش را سبک بشمارد . و مدام همگان را به این نکته تذکر میداد ، ولی درعین حال ، نه بطور چشم بسته پیرو پیشینیان بود و نه آنکه در پی بدعت گذاری ناروا یا سنت شکنی نا معقول ، بلکه مرحوم استاد پور کاظم با اجتهاد هنری از اصول و ثوابت گذشته ، در طرح هایش با اندیشه ای نو، به نیاز های جدید پاسخی معقول و منطقی داده و خلاء نوآوری درعرصه طراحی قالی درآن دوره را به نسبت توان و وسع خویش پر می نمود .

نمونه ای از قالی های مد روز تولیدی توسط مرحوم استاد پور کاظم

تابلو فرش آیات محرابی که توسط مرحوم استاد پور کاظم برای مسجد آذر شهر طراحی و تولید شده است که در نوع خود از نظر فرم و محتوا منحصر بفرد است

مرحوم استاد پور کاظم بهمراه آشوت مکیان (نقاش چیره دست رنگ و روغن ) در کنار یکی از فرشهای تصویری سفارشی

ناگفته نماند که برتر از تمامی این ویژه گی های فنی وهنری  که بر شمردیم ، خصائل انسانی و اخلاقی مرحوم استاد پور کاظم بود که وی را مقبول عام و خاص ساخته وشهره شهر کرده بود که شاید رمز ماندگاری نام و آتارش نیز در این نکته نهفته باشد.
یادش گرامی باد .

تحقیق و نگارش از : سعید رونقیان تبریزی