یافته‌های تحقیق در ارتباط با رنگرزی پشم با روناس
شناخت لیف پشم:
در کتاب شناخت الیاف طبیعی چنین آمده است:
«خواص شیمیایی پشم»
تابش مستقیم نور خورشید به پشم در مدت طولانی،رنگ آنرا تجزیه و از سفیدی به زردی مبدل می‌کند، ضمناً در ضعف استقامت آن مؤثر است. گرمای خشک ۱۳۵oC پشم را تجزیه می‌نماید. مواد قلیائی بر الیاف پشمی باعث سست شدن آن‌ها می‌گردد. پشم در اثر جذب آب، متورم می‌شود.
آب جوش از براقیت پشم می‌کاهد. در اثر شعله آتش به کندی می‌سوزد و خودبخود خاموش می‌گردد. حاصل سوخته پشم جسمی است ترد و سیاه رنگ بطوری که در بین دو انگشت تری آن حس می‌گردد. بوی حاصل از سوختن پشم بمانند سوختن پر و شاخ است. الیاف پشمی تنها لیفی است که در ترکیبات تشکیل ساختمانش عنصر گوگرد وجود دارد. اسیدهای قوی بر پشم اثر چندانی ندارند. اسیدهای آلی نیز بر الیاف پشمی بی‌اثرند. اثر بازهای قوی مانند NaOH بر پشم بسیار سریع بوده و آنرا سست و در مدت بیشتر آنرا فاسد و در خود حل می‌نماید. اثر بازهای ضعیف مانند آمونیاک اثر مخرب بر پشم ندارند، اکسید کننده‌های اکسیژن دار مانند H۲O۲ بر الیاف پشمی بی‌اثرند.
اکسید کننده‌های کلردار (آب کلر) در صورتی که گرم باشند پشم را فاسد می‌نمایند و در صورتی که غلیظ باشند الیاف پشمی را حل خواهند کرد. نمکهای فلزی سفید کننده (بی‌اکسید سدیم Na۲O) به کندی الیاف پشمی را در خود حل خواهند کرد. احیاء کننده‌ها (H۲S) بر پشم بی‌اثرند. حلالهای هیدروکربن دار (بنزن) بر الیاف پشمی بی‌اثرند.
حلالهای اکسیژن دار (استن) بر الیاف پشمی بی‌اثرند. حلال تری کلرور اتیلن نیز بر پشم اثری ندارد. رنگهای مختلف شیمیائی مانند: اسیدی، راکتیو، خمی، متال کمپلکس، مستقیم و کُرُمی، برای رنگرزی الیاف پشمی مناسب‌اند و رنگهای گیاهی کلاً الیاف پشمی را با استفاده از دندانه در شیوه‌های مختلف رنگ می‌کنند.
«خواص فیزیکی پشم»
این لیف مختلف الجنس است. این لیف از دسته الیاف پروتئنی است. سطح مقطع آن زیر میکروسکوپ بشکل استوانه است. سطح جانبی آن پوشیده از فلسهائی همچون فلس ماهی است. یک تار پشم به شکل مخروط می‌باشد و جهت فلس‌ها بطرف نوک الیاف است بطوری که می‌توان به راحتی نوک و ته لیف را توسط لمس بین دو انگشت سبابه و شصت تشیخص داد.
طول الیاف پشمی بر حسب‌نژاد گوسفند از ۱۵۰ تا ۳۰۰ میلیم‌تر است. قطر الیاف پشمی بر حسب‌نژاد گوسفند از ۱۵۰ تا ۷۰ میکرون می‌باشد.
رنگ پشم گوسفندان بر حسب‌نژاد آن‌ها: سفید، زرد، قهوه‌ای، خاکستری، حنائی و مشکی دیده می‌شود. وزن مخصوص الیاف پشمی ۳۱/۱ است.
الیاف پشمی که از فلس‌ها ریز برخوردارند نرم و براق و الیاف پشمی که از فلسهای درشت و خشن برخوردارند، زبر می‌باشند، استحکام الیاف پشمی در حالت خشک ۱۵ تا ۳۰ گرم می‌باشد در حالی که الیاف مرطوب ۲۵% نسبت به الیاف خشک کمتر استقامت دارند. ازدیاد طول الیاف پشمی در حالت کشش تا قبل از گسیختن ۲۵% تا ۳۵% نسبت به طول اولیه الیاف است.
قابلیت فنریت یا انعطاف پذیری الیاف پشمی بدلیل وجود جعد در آن بسیار خوب است. قابلیت هدایت گرما در الیاف پشمی خیلی ضعیف است.
الیاف پشمی در محیط ۵۰% رطوبت به مقدار ۱۰% تا ۱۵% نسبت به وزن خشک خود، جذب رطوبت می‌کنند.
خاصیت لوله‌های موئین و قابلیت نفوذ در الیاف پشمی بسیار خوب است.
قابلیت تولید الکتریسته ساکن در الیاف پشمی در اثر اصطکاک و سایش وجود دارد بطوریکه در قیاس با الیاف دیگر در مرحله چهارم واقع شده است. این نوع الیاف دارای خاصیت انقباض نیز هست.
طرز تهیه این نوع از الیاف فقط چیدن با استفاده از قیچی و یا دستگاه برقی از پشت گوسفند است. پشم دارای نقطه ذوب نیست. مقاومت الیاف پشمی در مقابل سائیدگی خوب است.
انواع جعد رویت شده در پشم گوسفندان مختلف به چهار دسته تقسیم شده‌اند:
- جعد صاف
- جعد ساده
- جعد معمولی
- جعد بلند
تعداد جعد در انواع تار پشمی از ۱ پیچش در سانتی متر تا ۱۲ پیچش در سانتی‌متر قابل تشخیص است.»
نحوه رنگرزی پشم با روناس
در کتاب رنگهای ایرانی در این رابطه مطلبی به چاپ رسیده است که چنین می‌گوید:
«چهار و نیم کیلو پشم را که قبلاً خوب آبخور شده است همراه با یک کیلو زاج در ابتدای صبح وارد و تا غروب جوشانیده می‌شود، این کلاف‌ها تا صبح در پاتیل می‌ماند و سپس خارج می‌شود، کلاف دندانه شده وارد حمامی می‌شود که سه کیلو روناس در آن ریخته شده و به مدت ۲ ساعت می‌جوشد، سپس دو تا سه ساعت هم در پاتیل می‌ماند.
در انت‌ها برای ثابت کردن رنگ ۲۰۰ گرم گوی مازی (میوه نوعی گیاه شبیه فندق احتمالاً مازوج دار که به اظهار رنگرز نوعی دندانه بوده است.) به حمام افزوده می‌شود و بعد از رنگرزی کلاف رنگ شده چند روز در آب روان قرار می‌گیرد، برای کمک به رنگرزی از دوغ و قره قوروت استفاده می‌شود، امروزه نیز از دوغ که از ارومیه می‌آید برای بعضی رنگ‌ها استفاده می‌شود.
درکتاب رنگرزی الیاف و نخ، رنگرزی پشم با روناس جور دیگر بیان می‌شود که می‌گوید:
«ابتدا پشم را با بی‌کرومات دندانه می‌دهند سپس با ۱تا ۳ درصد وزن کلاف اسید اگزالیک و مقدار لازم روناس از ۱۰ تا ۵ درصد بر حسب سیری و روشنی فام موردنظر در حمام تازه‌ای کلاف‌ها را وارد حمام می‌کنند و طی مدت ۴۵ دقیقه بجوش می‌رسانند. در مدت ۷۵ دقیقه در جوش می‌ماند آنگاه پشم‌ها را شسته و خشک می‌کنند. گاهی اوقات به جای اسید از چوبک استفاده می‌شود و فام حاصله بنفش می‌گردد. به طور کلی قلیایی‌ها و اسید‌ها هر کدام تأثیر جداگانه‌ای در حمام رنگرزی روناس دارند.»
در کتاب رنگرزی سنتی به روش ساده چنین می‌آید که:
«برای رنگرزی الیاف پشمی gr ۲۵۰ پودر روناس را در آب سرد خیس کنید. (به مدت ۲۴ ساعت) و بعد روناس را ۹۰ درجه سانتیگراد حرارت داده و ۴۵ دقیقه در دمای جوش نگهداری نموده و الیاف را که با زاج سفید دندانه کرده‌ایم شستشو می‌دهیم و به صورت مرطوب در رنگ روناس قرار می‌دهیم در حدود یک ساعت و نیم حرارت داده و سپس حرارت را کم می‌کنیم و برای شفاف شدن رنگ روناس می‌توانیم ۴۵ دقیقه آنرا در آب و صابون حرارت دهیم و سپس آن را آبکشی نمایید.»
روش دیگری که تورج ژوله پیشنهاد می‌کند این است:
«اگر مقدار روناس سابیده را در آب ریخته پشم را درون آن فرو بریم رنگ قرمز روشن کدری بدست می‌آید که در برابر عوامل گوناگون مانند روشنایی، شستشو، مالش دومی ندارد و رنگ آن زود می‌پرد، روناس به تنهایی و مستقیم نمی‌تواند روی الیاف، لاک غیر قابل حلی پدید آورد بلکه برای دستیابی به این هدف یکی از املاح کانی برای دندانه موردنیاز خواهد بود. مثل بی‌کرومات دو پتاس، زاج سفید.
اندازه مواد موردنیاز در دندانه با زاج سفید:
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب ۳۰ برابر وزن الیاف
- زاج سفید ۱۰گرم
اندازه مواد مورد نیاز در دندانه با قره قوروت
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب ۳۰ برابر وزن الیاف
- زاج سفید ۵۰گرم
طرز رنگرزی با روناس به صورت رنگ و دندانه با هم:
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب ۳۰ برابر وزن الیاف
- روناس ۴۰۰ گرم
- پوست گردو ۵۰ گرم
- قره قروت ۵۰ گرم
ابتدا باید روناس را به مدت ۱۲ ساعت در حالت خیس نگه داشت، پس وارد حمام کرد و حرارت را به ۴۰ دجه رسانید و بعد پوست گردو و قره قروت را به حمام رنگ وارد کرد پس از آنکه مدت ۳۰ دقیقه با حرارت ۸۰oC جوشید به حمام رنگ وارد می‌کنند و مدت ۱ ساعت با دمای ۷۰ حرارت می‌دهند و در پایان رنگرزی می‌توان از شخار استفاد کرد تا حاص خوش رنگ‌تر شود.
طرز رنگرزی با روناس با روش دندانه پس از رنگ:
- طرز دندانه کردن پشم:
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب ۳۰ برابر وزن الیاف
- کروم ۲۰ گرم (به جای دندانه کردن می‌توان از اسید اگزالیک استفاد کرد.)
- جوش شیرین ۱۰ گرم
ابتدا کروم را در ظرفی که آب آن ۳۰oC حرارت داشته باشد می‌ریزند و جوش شیرین را کم کم به آن اضافه می‌کنند و مرتب هم می‌زنند. پس از ۳۰ دقیقه حرارت‌دان با دمای ۶۰ درجه به وسیله‌ای این محلول می‌توان در زمان ۲۰ دقیقه پشم و ابریشم را دندانه کرد، در ظرف را هم می‌توان بسته نگه داشت، باید دقت کرد که بلافاصله پس از خارج کردن پشم یا ابریشم ازمحلول باید آن‌ها را در حمام رنگ قرار داد، در غیر اینصورت رنگ مناسبی بدست نخواهد آمد.
سه روش دندانه کردن داریم:
- دندانه پیش از رنگرزی
- دندانه و رنگرزی توأم
- ابتدا رنگرزی و بعد دندانه کردن
