اولین نقوش بر دل غارها، صخره ها و سفال ها توسط انسانهای نخستین ترسیم شده است . ولی به تدریج و با گذشت زمانهای بسیار انسان توانست به آنها تکامل ببخشد.
نقوش شامل موضوعات مختلف از جمله انسانی، گیاهی، حیوانی و اشیا» می باشد. گروهی از نقشها که با الهام گرفتن از گیاهان در طبیعت شکل می گیرند نقوش گیاهی نامیده می شوند.
بعضی از نقوش گیاهی هستند که به عنوان عناصر تزئینی در بسیاری از صنایع هنری و از جمله معماری مورد استفاده قرار می گیرند. این نقوش گاه به تنهایی و گاه به صورت تلفیقی با سایر نقوش از جمله نقشهای ساده هندسی در بسیاری از آثار از جمله اشیا و بناهای تاریخی دیده می شوند. هنرمندان ایرانی در طراحی و اجرا و گسترش این نقوش سهم زیادی داشته و به موفقیتهای قابل توجهی دست یافتند.
استفاده از نقوش گیاهی در آثار هنری و معماری از قرن هشتم (ه.ق) سیر تکاملی داشته است. ولی مجددا از نیمه قرن دوازدهم (ه.ق) سیر نزولی به خود گرفته است.
در طراحی سنتی با توجه به شیوه ترسیم خطوط نقوش به 2 دسته تقسیم می شوند:
دسته اول نقوشی هستند که با خطوط راست و اشکال زاویه دار ترسیم می شوند که به آنها نقوش شکسته گفته می شود.
دسته دوم نقوشی هستند که با خطوط منحنی ترسیم می شوند كه به این نوع، نقوش گردان می گویند.
نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی از نوع دسته دوم یعنی نقوش گردان می باشند. نمونه این طرحها را می توان در گچبریهای تیسفون، چال ترخان ری، قلعه یزگرد در شمال شرق قصر شیرین، حجاریهای طاق بستان و همچنین در منسوجات دوره ساسانی مشاهده کرد.
اسلیمی از ریشه ی «سِلم» به معنی آشتی و صلح و سلامت گرفته شده است. اسلیمی همان اسلامی است که در متون قدیم بیشتر به صورت واژهای اسلامی آمده است. هم چنین واژه «آرابسک»، (طرح عربی را هم برای اسلیمی به کار می برند. «آرابسک» شیوه ای از تزئین با شکلهای دقیق هندسی و نقشهای گیاهی ساده شده (استلیزه و قراردادی) و دور از طبیعت (انتزاعی) با پیچ و خم های متقاطع و موزون و مکرر است كه در زبان فارسی نامهای دیگری از جمله: طرحهای طوماری، طرحهای پیچکی، اشکال طوماری و … دارد. از نظرتاریخی اسلیمی از گیاه تاک ( مو) سرچشمه گرفته است که در آن پیچیدگی و درهم فرورفتگی برگها، ساقه ها و شاخه ها وجود دارد. نقوش اسلیمی الهام گرفته از برگ مو، برگهای درخت نخل، انجیر، کَنگر و سایر اندامهای گیاهان می تواند باشد.
از زمانهای کهن تا به امروز به تمام نقوش تزئینی و فرمهایی که از گلها و گیاهان در طبیعت الهام گرفته اند و هم چنین کتیبه هایی که به عنوان تزئین مورد استفاده قرار می گیرند و در شرق اسلامی شکل گرفته اند واژه اسلیمی به کار می برند. با شروع دوران اسلامی و ممنوعیت خلق تصاویر انسانی و حیوانی در تزیینات توجه هنرمندان مسلمان به ترسیم گل و گیاه به عنوان تزیین در آثار و اشیا» بیشتر شد و به تدریج با برتری هنر اسلامی ترسیم این نقوش (گیاهی) به صورت ترسیمات قراردادی درآمد.
پایه و اساس نقوش گیاهی اسلیمی وختایی، دایره می باشد. این نقوش تابع قوانین هندسی و ریاضی هستند. ممکن است نقوش اسلیمی شبیه گیاه نباشند ولی جلوه ای کامل از قواعد و هماهنگی هستند.
صفت دوم اسلیمی پیچیدگی و در هم فرورفتگی است.
بعضی از هنرمندان شباهت طرح اسلیمی با خرطوم فیل را از این می دانند که الگوی اصلی آن از سر و خرطوم فیل الهام گرفته است و بعضی دیگر منشا نقوش اسلیمی را از خط کوفی می دانند.
طرحهای اسلیمی اولیه در مصر و یونان باستان به اشکال طبیعی گیاهان نزدیکتر بودند. نام اسلیمی بستگی به سَراسلیمی دارد که الهام گرفته از چه چیزی باشد. به عنوان مثال اگر سراسلیمی الهام گرفته از خرطوم فیل باشد به آن اسلیمی خرطومی گویند.
از انواع مختلف اسلیمی میتوان از اسلیمی ساده، خرطومی، دهان اژدری، پیچک و جاری نام برد.
هنرمند برای طراحی این نقوش باید از شیوه های مربوط به هندسه نقوش مثل شیوه های گسترش نقش در سطح و تقارن ها و … آگاهی لازم را داشته باشد و با مهارت این کار را انجام دهد.
در قرن چهارم هجری قمری تزیین با اسلیمی توسط هنرمندان مسلمان رایج شده و در تزیین کتب، نقاشی، قالیبافی، کاشیکاری، این کار به مرحله پیش رفته ای رسید. کم کم این نوع تزیین به غرب رفت و به عنوان هنر اسلامی مورد تقلید قرار گرفت و در تزیینات معماری به عنوان شیوه ای غربی(آرابسک) به کار رفت.
نقوش اسلیمی در تزیینات مختلف معماری (از جمله مقرنس)، گچبری، کاشی کاری هم چنین حجاری، فلزکاری، تذهیب، منبت کاری، قالیبافی، پارچه بافی، سفالکاری، قلمزنی، تزیین کتب، مینیاتور و خوش نویسی کاربرد دارد.
نقوش گیاهی ختایی:
” ختا ” را برخی منسوب به خطا به معنی اشتباه و سهو می دانند. ختابه معنی گل و ریحان هم به کار رفته است؛ و همچنین ناحیه ای از چین به نام ختا.
نقوش ختایی ساقه هایی هستند مانند ریسمان که گل ها، غنچه ها، برگ ها و بندها روی آن قرار می گیرند. نقوش ختایی دارای پیچ و خم موزون هستند. بعضی ها بر این عقیده اند که این گونه طرحها را در دوره مغول از چین آورده اند و به همین دلیل ختایی نامیده می شود ولی بررسی سیر تکاملی کاربرد طرح گلها در دوره های مختلف از دوران هخامنشی تا کنون نشان می دهد که این طرح در آثار این دوران هم بوده و به تدریج تکامل یافته است و این تشابه نقوش به دلیل روابط سیاسی، فرهنگی و بازرگانی میان دو کشور بوده است.
به عبارتی دیگر ختایی گونه ای اسلیمی ظریف با گل و بوته و غنچه است.
طرحهای ختایی هم مانند اسلیمی ها به تناسب فضا و طرحهای هندسی روی سطح اثر هنری می چرخند و هنرمند برای پر کردن نقش یک قطعه قالی یا کاشی ناگزیر است از این طرح ها بهره گیرد : زیرا این طرح ها در واقع وسایلی برای ایجاد نظم و وحدت میان اجزا اثر هنری هستند.
قاعده ترسیم گل درختایی نیز مانند طرحهای اسلیمی بر دایره استوار است و از تلفیق و ترکیب دوایر، انواع گلهای ختایی به شکل غنچه و گل کامل و با جلوه های مجرد ظاهرمی شوند. کاملترین گل در مجموعه ختایی به «لاله عباسی» شهرت دارد.
گل و برگ های به کار رفته در ختایی عبارتند از: برگ عباسی – گل شاه عباسی (اناری) – پیچک – غنچه – گل نیلوفر – پنج پر – گل فرفره – ساق و برگ مو – خوشه ی انگور – بوته ترمه (بته جقه) – نخل – انجیر و … اجزای ختایی شامل: برگ، گل، غنچه و بند می باشد.
در طرح ختایی چند نکته اساسی وجود دارد و آن این است که قسمت هایی از طرح ساقه ضخیم تر و قسمتهای نازکتر است. چنان که در طبیعت، ساقه ها به این صورت هستند. دیگر این که گل اصلی در طرح ختایی باید جایی قرار گیرد که توجه بیننده را به خود جلب کند. همچنین برگها و گلها و غنچه های ختایی (مفردات ختایی) باید با گل اصلی متناسب باشند.
بهره گیری از شیوه ی طراحی طبیعت گرا در هنر غربی که از زمان قاجاریان افزایش یافته بود باعث شد که هنرمندان ایرانی از آن زمان (قرن دوازدهم هجری قمری) به بعد نقوش گردان اسلیمی و ختایی را در آثار خود کمتر به کار ببرند. در دوره صفویه نقوش گیاهی و انتزاعی گردان (اسلیمی و ختایی) کاربرد بسیار متنوع و گسترده ای پیدا کرد و در تزئینات گنبد و کاشی کاری مساجد و ابنیه شهرت داشت.
ترسیم و اجرای نقوش و گره های هندسی با شیوه ای دقیق به تنهایی و گاه با تلفیق ختایی و اسلیمی به صورت گوناگون به ویژه در تزئینات معماری (از جمله مقرنس) رواج بسیار داشت. مسجد جامع اصفهان در شمار شاهکارهای معماری جهان است و مجموعه ی کاملی از بیان تاریخ و هنر و کاربرد مصالح و تکنیک های مختلف معماری است. از تزئینات مهم گیاهی اسلیمی و ختایی در این بنای معروف میتوان از محراب گچبری، نورگیری های کاشی کاری و کاشی کاری معرق ایوان جنوبی آن نام برد.
یکی دیگر از عناصر معماری در ساخت مساجد محراب ها هستند. از محراب های گچبری شده با تزیین نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی می توان از محرابهای مسجد جامع اردستان، مسجد پیر بکران، مسجد علویان، مسجد بسطام نام برد.
غالب بناهایی که از شاهکارهای معماری ایران محسوب میشوند بخش عمده ای از زیبای و شکوه خود را از کاشیهای زیبای خود دارند که با نقوش گیاهی مزین شده است. کاشیکاری سقف مسجد امام خمینی (شاه سابق) در اصفهان نمونه ای با ارزش از این نوع نقوش می باشد.
