تصویر شماره (۱۷)
دلالت صریح این اثر عبارت است از شکل دو مرغ بسم الله، که به صورت متقارن، برفراز دو کلمه ی (علی) به تصویر در آمده اند.
انتهای حرف (ی) از نوشته ی (علی)، به صورت موازی در مسیر دم دو مرغ قرار دارد. در امتداد مسیر دو حرف (لام) هم، شکلی محراب مانند، از گره خوردن دو حرف حاصل شده است. در بخش اصلی بدن پرنده ی سمت راست، به شیوه ی مرسوم رسامی مرغ بسم الله (که در بررسی نمونه های پیشین، به تفصیل شرح داده شد)، عبارت (بسم الله الرحمن الرحیم) تحریر شده است.
این آیه ی شریفه، به خط ثلث و به شیوه ی خط مُشَکَّل به نمایش درآمده. اما در مرغ سمت چپ که انعکاسی وارونه از شکل سمت راست است، حروف خوانایی معمول خود را از دست داده اند. کلمه ی (علی) نیز، به خط ثلث و به شیوه ی متعاکس یا آینه ای تحریر شده است.
این دو مرغ با رنگ سفید و دورگیری های ضخیم به رنگ سبز تیره، به همراه کلمه ی (علی) به رنگ مشکی، همگی بر زمینه ی سبز در ابعاد ۴۰ در ۵۳ سانتی متر تصویر شده اند. (تصویر ۱۷)
دلالت ضمنی
تداعی شکل طاووس به صورت نشانه شمایلی، مزین به این جمله ی شریفه ، نمایش ستایش و مدح پروردگار عالم توسط موجودات جاندار و بی جان است. حضوری نامیرا در قالب پرنده ای جاودانه و از جمله زیباترین موجودات خلق شده ی جهان.
طاووس همواره یکی از پرکاربردترین پرنده ها در نمادسازی برای ادیان و فرهنگ هاست. «نقش طاووس همراه با خورشید یا درخت زندگی، در هنر و تمدن ایران باســتان اغلب با مفاهیم مذهبی همراه بوده و از نمادهای دوره ساسانی محسوب می شده است که نمونه ی آن بر نقوش گچبری تیسفون و پارچه های آن دوره دیده می شود.
این پرنده در آیین زرتشت به عنوان مرغی مقدس مدنظر بود. طبری درمورد آتشکده ها و معابد زرتشتی که تا قرن سوم هجری باقی بود می گوید: در نزدیکی آتشکده بخارا محل خاصی برای نگهداری طاووس ها اختصاص داده شده بود و در آن جا طاووس به عنوان مرغی بهشتی مدنظر بود.
وقتی حضرت آدم و حوا از بهشت رانده شدند، طاووس هم به دلیل اینکه رابط میان آن ها و شیطان (در هیبت مار) بود، از بهشت رانده شد. هم چنین جبرئیل را طاووس الملائکه خوانند. از سوی دیگر، طاووس نزد ادیبان مسلمان، نمادی از پیامبر (ص) است.
حکیم سنایی در دیوانش، پیامبر اسلام را طاووس بوستان قدوسی برمی شمارد: کرده با شاهپر طاووسی جلوه در بوستان قدوسی نقش طاووس در دوره اسلامی به عنوان نماد پیامبر (ص) روی سکه طلای بیست تومانی دوره قاجار، به سال ۱۲۱۰ هجری در تهران ضرب، و روی آن عبارت (یا محمد) نوشته شد.» (افضل طوسی، جلالیان فرد، ۱۳۹۷، ۳۷)
در داستان آفرینش انسان، بعد از هبوط آدم و حوا، طاووس به شکلی نمادین، با مفاهیمی هم چون مدخل بهشت و تجدد حیات مرتبط گشت. در تفکر اسلامی «چشم طاووس ملازم چشم دل است. در فرهنگ ایرانی طاووس های ایستاده در دوسوی درخت حیاط مظهر ثنویت و طبیعت دوگانه ی انسان هستند. طاووس نشان دهنده سلطنت و تخت سلطنتی پارسیان نیز هست (تخت طاووس).»(شیخی نارائی،۱۳۸۹ ، ۲۹)
نقش دو طاووس، به صورت متقارن روبه روی هم در حالی که بینشان درخت زندگی از کوزه ی آب حیات روئیده است، در سردر ورودی برخی از بناهای عصر صفوی دیده می شود. بناهایی هم چون مسجد امام اصفهان، امامزاده هارون ولایه اصفهان و چند بنای دیگر.
«طاووس در اسلام نمادی کیهانی است؛ هنگامی که چتر می زند علامت کیهان و یا قرص کامل ماه و یا خورشید در سمت الرأس است. در سنت عرفانی طاووس نماد تمامیت است. و تمامی رنگ ها بر چتر گشوده ی دم او جمع آمده است. او نشان گر هم ذاتی طبیعت کل مظهرات و نمایان گر لطافت آن هاست.»(همان،۳۰)
کلمه ی علی، در پایین تصویر، به صورت نشانه ای شمایلی از پایه و ستون با اشاره به نام حضرت علی(ع) بر تأثر فردی، نقش کلیدی و کمک های بی دریغ ایشان به پیامبر اسلام، در پیشبرد اهداف دین مبین اسلام اشاره داشته باشد.
«ارزشی که برای خوش نوشتن کلام خدا در اسلام پدید آمد نتیجه ی توجه و توصیه پیامبر(ص) و علی (ع؛ جانشین ایشان) برای گسترش و اعتلای هنر خوشنویسی در جهان اسلام می باشد. نیز از این منظر که حضرت علی(ع) را مقتدای عارفان شیعی می دانند و هم چنین عنوان اولین خوشنویس اسلام را به ایشان نسبت می دهند، می توان فرضیه ای تحت عنوان نقش و رابط حضرت علی به عنوان اولین پیشوا در حوزه ی عرفان و اولین خوش نویس در هنر خوشنویسی شیعی مطرح نمود.» (طاهری،۱۳۹۴،۱)
از این رو تحریر نام ایشان به دلیل ارادت به خاندان پیامبر اسلام و ائمه ی معصوم به دفعات مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفته است. در مرکز صفحه بین دو مرغ، شکل گیری فرمی حاصل از امتداد حرف (ل) کلمه ی علی، به مفهوم جایگاه محراب در معماری اسلامی اشاره دارد.
محراب به عنوان اصلی ترین بخش مسجد، مکانی است که علاوه بر قبلۀ ابی، نشانه ای شمایلی از در بهشت موعود است. «از دیدگاه عرفانی، محراب برگرفته از ریشه ی حرب به مفهوم محل جنگ است. جنگ با شیطان نفس و جهان، خود همانند یک محراب است؛ چراکه همه ی موجودات به گونه ای در حال تسبیح و تنزیه پروردگار و مشغول مبارزه با شیطان هستند.
در ضمن، معانی دیگری از محراب عرضه شده است که در برخی مواقع از همدیگر متفاوت نیز هستند. از جمله مبالغه آن بروزن مفعال به معنی جنگاور؛ گفته اند محراب یعنی محل جنگ، اما محراب جای جنگ نیست، جای جنگ با شیطان هم نیست، جای پرستش، نیایش، یا دیگر کارهای مذهبی و آیینی است.» (حصوری،۱۳۸۹ ،۵۵)
شکل نمادین محراب در مجاورت نام حضرت علی (ع)، میتواند دلالت بر مسیر تقرب به ذات الهی داشته باشد. بدین معنا که حضور و شناخت این حضرت به عنوان شخصیتی تکامل یافته، مسیری برای شناخت و تقرب به ذات الهی را مهیا می کند. چنان چه پیامبر اسلام فرموده اند: «علی همیشه همراه حق بوده و حق هم باعلی است.»
تصویر ۱۷ .مرغ بسم الله به خط ثلث مُشَکَّل و متعاکس، خط نقاشی اثر رضا مافی، گنجینه ی بانک سامان. مأخذ تارنمای گنجینه ی بانک سامان
نتیجه
در بررسی موردی آثار ارائه شده در این مقاله، از طریق نشانه شناسی بارویکرد تصویر و برمبنای دلالت های صریح و ضمنی و در پاسخ به سوالات مطرح شده این نتیجه حاصل گردید که
- تصویر مرغ بسم الله در تمامی ادوار در دسته هنرهای دینی قرار گرفته و به صورت نمادین سعی در القای مفاهیم دین اسلام همچون وحدانیت خداوند متعال و مضامینی درخصوص باورهای مذهبی و عرفان اسلامی دارد.
- برخلاف آثار نقاشی خط که در آن حروف از بند نقل معانی رها شده اند، در خط نقاشی حروف و کلمات به انتقال مفاهیم قراردادی خود می پردازند. دراین آثار به صورت کلی از خط ثلث با تکنیک تزئینی مُشَکَّل و متعاکس استفاده شده است.
- تصویر مرغ بسم الله هم در دوران صفویه و قاجار، و هم در مکتب سقاخانه از منظر نشانه شناسی تصویر در دسته نشانه ی شمایلی و نمادین قرار گرفته است.
منابع و مآخذ
- افجه ای، نصراالله(1387). نورو نگار، منتخب آثار نقاشی خط نصرالله افجه ای. مترجم: هانی زاده، حسن؛ سلامی، اسماعیل. تهران: نشر زرین و سیمین.
- افضل طوسی، عفت السادات(1388). از خوشنویسی تا تایپوگرافی. تهران: انتشارات هیرمند.
- افضل طوسی، جلالیان فرد، عفت السادات، ناهید(1397). نمادشناسی پرندگان در فرهنگ اسلامی (کتابت مرغ بسم الله). پژوهش نامه گرافیک و نقاشی، شماره اول، از صفحه ۲۹ تا ۴۱.
- امامی فر، سید نظام الدین(1390). نشانه شناسی فرهنگی اعلان از ظهور انقلاب اسلامی ایران تا 1380. پایان نامه مقطع دکتری، دانشکده هنر.
- پاکباز، رویین(1378). دایره المعارف هنر. تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
- پاکباز، امدادیان، ملکی، روئین، یعقوب، توکا (1386). پیشگامان هنر نوگرای ایران: حسین زنده رودی. تهران: نشر ماه ریز. صفحه 87.
- تیموری، کاوه(1394). رازهای خط و نقاشی خط. تهران: هنر معماری قرن.
- تیموری، کاوه(1393). تحقیق در رازهای خط و نقاشی خط با بررسی آثار زنده یاد رضامافی، رشد آموزش هنر، شماره ۳۷ ،از صفحه 26 تا 31.
- چندلر، دانیل(1386). مبانی نشانه شناسی. ترجمه: مهدی پارسا، زیر نظر فرزان سجودی. تهران: انتشارات سوره مهر.
- حصوری، علی(1389). مبانی طراحی سنتی در ایران، تهران: انتشارات نشرچشمه.
- داوودی آب کنار، آرمان(1396). کتاب خط. قم: موسسه بوستان کتاب (مرکز نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
- راهپیما، غلامرضا(1392). از الفبا تا هنر. تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با همکاری موسسه هنری متن.
- سجودی، فرزان(1387). نشانه شناسی: نظریه و عمل. تهران: نشر علم.
- سجودی، فرزان(1398). نشانه شناسی کاربردی. تهران: نشر علم.
- سمیع آذر، علیرضا(1395). زایش مدرنیسم ایرانی. تهران: چاپ و نشر نظر.
- شهدادی، جهانگیر(1384). گل و مرغ (دریچه ای بر زیبایی شناسی ایرانی). تهران: کتاب خورشید.
- شیخی نارائی، هانیه(1389). نشانه شناسی پرنده طاووس. هنرهای تجسمی نقش مایه، شماره 5 ،از صفحه 27 تا 42.
- طاهری، محبوبه(1394). بررسی ارتباط موضوعی حضرت علی(ع) و خوشنویسی در هنر اسلامی. کنفرانس بین المللی علوم مهندسی، هنر و حقوق.
- غفاری، ابوالحسن(1396 .(بررسی و تحلیل نتایج اخلاقی تمثیل غار در اندیشه افلاطون. دوفصلنامه علمی-پژوهشی انسان پژوهی دینی، شماره 38 ، از صفحه 127تا 142.
- فضائلی، حبیب االله(1362). اطلس خط. اصفهان: انتشارات مشعل.
- فیروزی، رضا(1396). تحلیل نمادین زوجیت و نکاح از منظر عرفان اسلامی با تاکید بر آرای ابن عربی. پژوهش نامه عرفان، شماره16 ،از صفحه97 تا صفحه121.
- قلیچ خانی، حمیدرضا(1394). نقاشی خط یا خط نقاشی. تندیس، شماره 302 ،از صفحه 4 تا 5.
- کشمیرشکن، حمید(1394). هنرمعاصر ایران، ریشه ها و دیدگاه های نوین. تهران: چاپ و نشر نظر، صفحه 161.
- مهرنگار، منصور(1391). بدایع نگاری. تهران: نشر دانشگاه تربیت مدرس.
- هال، جیمز(1398). فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر.
- یاحقی، محمدجعفر(1386). فرهنگ اساطیر و داستان واره ها در ادبیات فارسی. تهران: نشر فرهنگ معاصر.
- تارنمای Commons Wikimedia (بازیابی شده در 25 آذر 1399) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mishkin-Qalam-10.JPG
- تارنمای گنجینه ی بانک سامان (بازیابی شده در 25 آذر 1399) https://www.cloob.com/c/samanbank/121045500
- تارنمای گالری هما (بازیابی شده در 25 آذر 1399) http://www.homaartgallery.com/Files/GalleryFiles/iran_art_homa_674.jpg
- تارنمای آرتیبیشن (بازیابی شده در 25 آذر 1399)
http://blog.arthibition.net/system-file/2017/08/rsguhunmnw.jpg
