سیر تحول بته جقه در فرش (قسمت دوم)

دوره‌ی هخامنشیان:

نقوش مکرر درخت و گل در جای جای تخت جمشید نشان از علاقه به گل و گیاه در آئین هخامنشیان است.

• سرو نماد اهورامزدا
• نخل نماد میترا
• نیلوفر نماد آناهیتا

است که در مکان‌های مخصوص در تخت جمشید حجاری شده و بازگوکننده اعتقادات و احترام آنها به این هدیه اهورایی می‌باشد هنوز در مکان‌های مقدس و مذهبی ایران درخت سرو کهنسال را می‌توان دید. درخت، به خصوص سرو و هزاران گل و بته که شاید نشان خورشید (مظهر عظمت و عطوفت) باشد،به صورت تزئین در هنر و معماری سنتی ایران بسیار دیده می‌شود. (پورعبدا…، 1377، ص 172)

تصویر 2-2

از جمله در دو پلکان بزرگ کاخ آپادانا که در طرف شمال و مشرق آن قرار دارد و یک قسمت آن سپاه جاویدان و قسمت دیگر نمایندگان 23 کشور تابع هخامنشیان را نشان می‌دهد که از دورترین نقاط برای شرکت در مراسم نوروزی به تخت جمشید آمده‌اند که هر دسته‌ای از دسته دیگر بوسیله درخت سروی مجزا می شود.

تصویر 3-3

احتمالاً اینها نماینده درختانی هستند که بنابر دستور داریوش در اطراف حیاط وسیعی کاشته شده بودند و از ظاهر آنها اینطور به نظر می‌رسد که تقریباً ده ساله یا پانزده ساله باشند، تمام این نقوش رنگ شده بودند. (گیرشمن، 1350، ص 158)

اگر تعداد و تراکم نقش افراد در نخستین نگاه گیج کننده باشد، کافی است در نظر گرفته شود که این تصاویر سنگی مجموعه‌ای از 23 گروه مختلف هستند که هر یک با علامت یک درخت از یکدیگر جدا شده‌اند. (سعیدی، 1376، ص 78)

از دوران اشکانیان و هنر ایشان مطالب زیاد و کافی در دسترس نمی‌باشد ولی تا آنجا که از طرح‌های این دوره بر می‌آید می‌توان استنباط کرد که نقوش این دوره نیز مانند دوره‌های دیگر تأثیر گرفته از دوران هخامنشی می‌باشد و در این دوره نیز از طرح و نقش سرو و درختان استفاده شده است.

همانطور که در این تصویر می بینیم شخصی با ردای پادشاه دوره اشکانیان، چیزی شبیه یک درخت سرو کوچک که نشانه‌ی تقدس واحترام اشکانیان به این نقش بوده است، در دست اوست. در توضیح این تصویر جلیل ضیاءپور اینگونه می‌گوید:

«کف دست او به علامت حرمت بالاست و در دست چپش شاخه‌ی برگی قرار دارد.»
(ضیاءپور، 1343، ص 151)

که این برگ کوچک تصویر واضحی از درخت سرو است.

دوره‌ی ساسانی:

علت بوجود آمدن بته جقه: به استناد روایات تاریخی، علت پیدایش بته جقه را می‌توان مرگ مزدک در راه آزادی و شکست نظام طبقاتی دوره ساسانیان دانست. وی که مردی فرهیخته و اندیشمند و از اهالی نیشابور بود که در زمان قباد پیدا شد. مذهب وی به مذهب مانی بسیار نزدیک است او نیز به جدایی روشنایی از تاریکی معتقد و عالم را ترکیبی از سه عنصر:آب، آتش، خاک می دانست.

وی در سال دهم پادشاهی قباد با او آشنا شد و با کمک وی علیه ظلم وجود بزرگان، شوش کرد. (همان، ص 245)

اما پس از مدتی قباد تحت تأثیر بزرگان و برای حفظ سلطنت خویش با کمک پسرش انوشیروان، مزدکیان را به جشنی دعوت کرد و مزدک و مزدکیان را از دم تیغ گذراند.

(خلعتبری، 1379، ص 115)

و بدین صورت مزدک این بزرگ مرد و پیامبر اخلاقی روزگار ساسانیان ناجوانمردانه به قتل رسید.

(آری، مزدک در راه آزادی و شکست نظام طبقاتی زمان خود (ساسانیان) گام بزرگی برداشت و او نیز همچون سرو، آزاده بود و آزادی را می پرستید و چه زیبا بود که در این زمان پیروانش، برای بزرگداشت و به یاد ماندن نام بزرگ و عقاید عمیقش سرو را که در بین ایرانیان باستان بسیار مقدس و قابل توجه و علامت آزادی و پایداری و مقاومت بود به حالت خمیده و سوگوار نقش کردند و بدینوسیله بر آن شدند تا راه مزدک همچنان پایدار بماند و حق خود را به مزدک ادا نمایند و همین مسأله به مرور زمان پایه‌های ظهور بته جقه را در ایران پدید آورد. بنابراین می‌توان دانست که بته جقه اصالتی بسیار عمیق و جاودان دارد. گو اینکه اگر چنین نبود این طرح نیز مانند نقوش فراوان دیگر به دست فراموشی سپرده می‌شد.) (همان، ص 116)

آنگونه که در شرح حال مزدک گذشت نگاره‌ی بته جقه پس از مرگ وی شکل گرفت و سیر تکامل را پیموده و بصورت امروزی در آمده.

لازم به ذکر است که آقای سیروس پرهام در مقاله از (سرو تا بته) خود عنوان می‌نماید که بته جقه اصالتی هنری دارد و من سعی می‌کنم با توجه به هنرهای دیرین باستانی ایرانی و شواهد منظور شده عنوان نمایم که این طرح اصالتی ایرانی دارد و همانگونه که در جایی آمده است:

برخی از هنرشناسان خصلت همزیستی مسالمت‌آمیز و تقریب بین ادیان را از ویژگیهای بارز و ممتاز خاک سرزمین هند می‌دانند. به همین علت مسلمانان از ایران به هند مهاجرت کردند و چنان با بافت بومی منطقه در آویختند که امروزه کشور هندوستان با آمار تقریبی 150 میلیون مسلمان، پس از اندونزی بزرگترین کشور مسلمان نشین به شمار می‌رود.

بسیاری از آثار هنری و میراث فرهنگی هند را نسخه‌های خطی دیوانهای شعرای بزرگی چون حافظ و سعدی و فردوسی تشکیل می‌دهد. بناهای تاریخی معروف اسلامی چون «تاج محل» که آن را از عجایب هفتگانه جهان می نامند، توسط مهندسان ایرانی طراحی شده و با خط زیبای خوشنویسان ایرانی آراسته گشته است. زمان نخستین ارتباط مسلمین با هند به دوران صدر اسلام باز می گردد. این ارتباط از طریق سفر بازرگانان به سواحل جنوبی هند بوده است جالب است بدانیم که تعداد نسخه‌های خطی فارسی هند بیش از تعداد نسخه‌های تدوین شده در ایران است. تأثیر فرهنگ ایران بر سرزمین هند در زمینه‌ی نقاشی – مینیاتور – هنرهای دستی فرش و معماری نیز به وضوح دیده می‌شود. اوج تجلی هنر اسلامی هند را که هنر «هند و ایرانی» نیز می‌نامند. می‌توان در دوران حکومت مغولان تیموری (1526- 1857 م) مشاهده کرد.

هند تا پیش از سلطه مغولها از نظر سیاسی کشوری ناآرام و بی تعادل بود. اما پس از استقرار تیموریان نظام و قوام سیاسی و فرهنگی خاصی یافت. استقرار و قوام اولیه عهد مغول که توسط بابر بنیانگذار این سلسله تا حدی بدست آمده بود، در عهد حکومت فرزندش همایون شاه 56- 1530 تنزل کرد. ولی همین ضعف سیاسی سبب رشد فرهنگی و هنری گشت!

همایون شاه از وحشت شورشیان به دربار شاه طهماسب صفوی در ایران پناه آورد. شاه طهماسب از او به نیکی پذیرایی کرد و برای باز پس گرفتن قدرت از دست رفته، از او حمایت کرد. مدت اقامت همایون شاه در دربار ایران بیش از 10 سال به طول انجامید. در این ایام امپراطور رانده شده هند بسیار تحت تأثیر هنر و ادب ایران قرار گرفت و هنگامی که با کمک شاه ایران توانست قدرت از دست رفته را باز یابد دو تن از هنرمندان ایرانی به نامهای «میرسیدعلی وعبدالصمد» را به همراه خود به دربار هند برد.

این دو هنرمند برای پرورش هنرجویان و خلق آثار هنری به ایجاد کارگاههای هنری در دربار همایون شاه، پرداختند و همچنین نسخ خطی دوره اسلامی هند اغلب به زبان فارسی و خط نستعلیق نوشته شده‌اند. (ذکرگو، 1384، ص 101)