رویکرد علم‌ سنجی با تاکید بر سهم ایران

ورود صنعت فرش به حوزه آموزش‌های دانشگاهی ضرورت انتشار منابع علمی و آموزشی معتبر و روزآمد را در این زمینه مطرح می‌کند. پژوهش حاضر با هدف تحلیل عملکرد پژوهش و نگارش در زمینه فرش و قالی با بررسی تولیدات علمی منتشر و نمایه شده در پایگاه Science Direct است.

کلیه منابع نمایه شده در پایگاه Science Direct که کلیدواژه carpet در عنوان، چکیده یا کلیدواژه‌های آنها به کار رفته است، جهت تجزیه و تحلیل استخراج و به این ترتیب 635 اثر منتشر شده در این زمینه از نظر موضوع و به تفکیک کشورهای محل انتشار آنها بررسی شدند. یافته‌ها نشان داد که ایران با داشتن 10 مقاله بعد از کشورهای امریکا، انگلستان، آلمان، ایتالیا، چین، استرالیا، کانادا، فرانسه، اسپانیا، ژاپن، ترکیه، هند، هلند، سوئد، در رتبه پانزدهم دنیا قرار دارد. حوزه موضوعی قالی و قالی‌بافی – نگهداری، شستشو و بهداشت با 159 مقاله و 32/37 درصد در رتبه اول قرار دارد.

شاخص فعالیت در حوزه موضوعی فرش نشان می‌دهد که فعالیت پژوهشی در حوزه قالی‌بافان و سلامت آنها روند افزایشی داشته است، در حالی‌که در حوزه موضوعی قالی و قالی‌بافی – نگهداری و شستشو و بهداشت از 1990 به بعد کاهش فعالیت دیده می‌شود. ایران با داشتن سابقه طولانی در صنعت فرش، متأسفانه از نظر تولیدات علمی جایگاه مناسبی در جهان ندارد. در راستای یافته‌های پژوهش حاضر پیشنهاد می‌شود پژوهش و نگارش منابع علمی در زمینه فرش ایران مورد حمایت و تشویق مسئولان مربوط قرار بگیرد.

صنعت فرش، ایران، علم‌سنجی، قالی و قالی‌بافی

مقدمه
آموزش فرش که سالیان سال به صورت آموزش استاد و شاگردی مطرح بود، در دو دهه اخیر گونه دیگری از نحوه انتقال دانش و تجربه را نیز آزمود و به جرگه علوم و مهارت‌هایی پیوست که در عرصه دانشگاهی آموزش داده می‌شوند. در حال حاضر در حدود 20 واحد دانشگاهی در مقاطع کاردانی، کارشناسی (گرایش‌های مرمت، طراحی و رنگرزی و بافت) و کارشناسی ارشد (گرایش‌های طراحی، مدیریت و مواد اولیه و رنگرزی) در دانشگاه‌های سراسری، آزاد، غیرانتفاعی و علمی و کاربردی پذیرش دانشجو دارند (میرزاامینی، 1392: 151ـ158). با توجه به پیشینه فرش در فرهنگ ایران و پیشگامی ایرانیان در طراحی و تولید آن، شاید انتظارات فراتری از آموزش دانشگاهی فرش نسبت به سایر رشته‌ها وجود داشته باشد. ورود این صنعت به حوزه آموزش‌های دانشگاهی ضرورت دیگری را مطرح می‌کند که در ارتقاء کیفیت آموزش این رشته بسیار مؤثر خواهد بود و آن انتشار منابع علمی و آموزشی معتبر و روزآمد در زمینه این صنعت و هنر دیرینه، و پژوهش‌های علمی دقیق در زمینه بهبود کیفیت فرش ایران و ارتقای روش‌های بازاریابی آن در سطح جهانی است.

فرش ایران طی سال‌های متمادی از لحاظ طراحی، نقاشی و ابعاد تجاری در بازارهای جهانی در جایگاه ممتاز قرار داشته است. این صنعت از لحاظ اشتغال‌زایی، ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری سهم قابل توجهی در اقتصاد ایران دارد. صادرات فرش ایران در روزگاری نه‌چندان دور تقریباً رتبه اول را داشت و یک‌سوم صادرات غیر نفتی ایران از صادرات فرش بود؛ اما متأسفانه داده‌های آماری نشان می‌دهد که صادرات فرش ایران به دلایلی سیر نزولی پیدا کرده است. یکی از این دلایل شاید رقبایی‌اند که با قیمت‌شکنی و سرقت نقشه‌های فرش ایران خواهان سبقت از صادرات فرش ایران‌اند. چین، هند و پاکستان کشورهایی‌اند که برای تولید فرش‌های صادراتی با ایران رقابت دارند. بروز بحران‌های مالی در دنیا نیز دلیل دیگر کاهش صادرات فرش در ایران است، بیشتر فرش‌های ایرانی به کشورهای امریکا، آلمان، ایتالیا، فرانسه و سوئیس صادر می‌شدند که با توجه به بروز بحران‌های مالی کنونی، قطعاً صادرات کالای لوکسی مانند فرش با کاهش تقاضا رو‌به‌رو می‌شود.

علت دیگر فقدان شناسنامه یا برند معروف برای معرفی و شناساندن فرش ایران است. فقدان نوآوری در طرح و نقشه قالی از سوی قالی‌بافان دلیل دیگر کاهش صادرات است. نوآوری در طرح، رنگ و کیفیت فرش می­تواند نقش مهمی در افزایش روند صادرات و بالا رفتن جایگاه این صنعت داشته باشد. این صنعت که قدمتی چند هزار ساله در فرهنگ جامعه ایرانی دارد، به غیر از بعد اقتصادی نشانه فرهنگ و هنر کشور ایران به جهانیان نیز بوده که متأسفانه با رکود جدی مواجه است. بدیهی است که ارتقاء کیفیت و افزایش توان رقابتی در عرضه جهانی نیاز به پژوهش و نگارش تجربیات و همچنین آموزش مؤثر این هنر و صنعت ملی در سطح دانشگاه‌هاست که این مهم نیز نیازمند تألیف متون علمی و پژوهشی در زمینه صنعت فرش است. صبوری خسروشاهی (1382) به کاستی‌هایی از قبیل کمبود اطلاعات روزآمد در مورد خواسته و گرایش‌های مصرف‌کنندگان، فقدان برنامه‌ریزی استراتژیک برای صادرات فرش، کاهش کیفیت، ضعف تبلیغات، ضعف مدیریت و خلأ برنامه‌ریزی برای شناسایی سلایق کشورها و ملت‌های مختلف، نبود آشنایی با بازارهای هدف و ضعف در مشارکت یا برپایی نمایشگاه‌های فرش اشاره کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این صنعت در ایران به صورت علمی دنبال نمی‌شود و هنوز جنبه سنتی دارد (نجارفیروزجایی، 1381)؛ حال آنکه تحقیق و توسعه در زمینه صنعت فرش به ویژه درباره بهبود فراهم‌آوری مواد اولیه موجب بهبود فرایند تولید در حوزه طراحی و نقشه خواهد بود (نباتی‌نژاد و ممیز، 2013). صنعت فرش دست‌بافت کشور، جزء مهم‌ترین صنایع غیرنفتی کشور تلقی شده که روند نزولی آن در صادرات، به یکی از مشکلات پیش روی اقتصاددانان تبدیل شده است (سعیدی، 1389).

در حال حاضر 327 اثر در فهرست آثار میراث فرهنگی ناملموس جهان در سازمان یونسکو ثبت شده است که از بین آنها مهارت‌های سنتی فرش‌بافی کاشان و استان فارس از کشور ایران دیده می‌شود[1]. با توجه به نقش و اهمیت فرهنگ در تداوم بقا و حفظ هویت جامعه، حفاظت از میراث فرهنگی یک ضرورت محسوب می‌شود. با توجه به روند شدید تأثیرپذیری جوامع از الزامات جهانی‌شدن و با توجه به آسیب‌پذیری فرهنگ ملل از نفوذ فرهنگ غربی در کشورهای در حال توسعه نیاز به حفاظت و پاسداری همه این مواریث انکارناپذیر است. برای تحقق این هدف، صنعت فرش نیازمند به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته برای تضمین هزینه سودمندی مواد مصرفی است. این صنعت همچنین به خلاقیت و نوآوری بیشتری در جهت افزایش توان رقابتی با سایر کشورها نیاز دارد (گلمیمی، 2013). بدیهی است رواج استفاده از شیوه‌های نوین علمی در فرایند تولید فرش ایران، وابستگی زیادی به رونق پژوهش و نگارش در زمینه این محصول ارزشمند ملی دارد.

بررسی متون و منابع مربوط نشان داد که تا کنون پژوهشی در مورد تولیدات علمی و پژوهش‌های منتشر شده در زمینه فرش در ایران انجام نشده است. با مطالعه منابع خارجی نیز پژوهش مشابهی ردیابی نشد. در این راستا، با توجه به اهمیت موضوع، پژوهش حاضر تلاش دارد تا با روش علم‌سنجی به تحلیل تولیدات علمی نمایه شده در پایگاه علمی Science Direct در حوزه فرش بپردازد. با انجام دادن این پژوهش سهم کشور ایران در تولیدات علمی این حوزه موضوعی در کنار سایر کشورهای جهان مشخص و اطلاعات زمینه‌ای لازم برای سیاست‌گذاری در زمینه ترویج روش‌های علمی تولید و بازاریابی فرش ایران فراهم می‌شود.

اهداف پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر، تحلیل عملکرد پژوهش در زمینه فرش و قالی با بررسی تولیدات علمی منتشر و نمایه شده درپایگاه Science Direct است.

اهداف فرعی این پژوهش نیز شامل موارد ذیل است:

مطالعه تولیدات علمی حوزه صنعت فرش، رشد و تأثیر استنادی آنها؛
ارزیابی الگوی استنادهای تولیدات علمی جهان در حوزه صنعت فرش و شناسایی مقالات پراستناد؛
مطالعه توزیع تولیدات علمی جهانی در حوزه‌های موضوعی صنعت فرش و اولویت‌های تعیین شده به وسیله 5 کشور اصلی در این موضوع‌ها؛
مطالعه توزیع موضوعی تولیدات علمی ایران در حوزه صنعت فرش.

روش پژوهش

پژوهش حاضر، با روش علم‌سنجی، کلیه مقالات نمایه شده در پایگاه Science Direct را در حوزه موضوعی فرش و قالی بررسی می‌کند. «علم‌سنجی نقش مهمی در اندازه‌گیری و ارزیابی عملکرد پژوهشی دارد» (مینگرز و لیدسدورف، 2015). به این منظور کلیه منابع نمایه شده در پایگاه Science Direct که کلیدواژه “carpet” در عنوان، چکیده یا کلیدواژه آنها به کار رفته است، جهت تجزیه و تحلیل استخراج شدند که شامل 909 عنوان مقاله بین سال‌های 1924 تا 2015 میلادی‌اند. کلیة مقالات برای تعیین موضوع مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و تعدادی از مقالات (274 مقاله) با وجود به‌کارگیری واژه carpet، کاملاً غیرمرتبط با این حوزه موضوعی تشخیص داده شد (برای مثال carpet نام نوعی مار سمی نیز است). گروه دوم مقالات علمی بودند که از واژه carpet برای توضیح بهتر مفهوم مقاله استفاده کرده بودند (برای مثال در توصیف نانولوله‌های کربنی به جای استفاده از سایر واژه‌های مترادف مانند layer، cover، coating واژه carpet به کار رفته بود که احتمالاً این واژه ساختار و بافت مورد نظر را بهتر توصیف می‌کند).

وام‌گیری این واژه در مقالات علمی سال‌های اخیر (احتمالاً به دلیل نمایش بهتر بافت و ساختار نسبت به سایر واژه‌های مترادف)، نیاز به بررسی بیشتر و عمیق‌تر دارد. در گروه سوم که داده‌های اصلی پژوهش را تشکیل می‌دهد، واژه carpet به معنی واقعی فرش و قالی است. برای تعیین موضوع این مقالات، از سرعنوان موضوعی فارسی استفاده شد (به دلیل فقدان اصطلاح‌نامه تخصصی فرش) و کلیه مقالات در حوزه‌های موضوعی قالی و قالی‌بافی ‌- نگهداری، شستشو و بهداشت، قالی و قالی‌بافی ‌- صنعت و تجارت، قالی و قالی‌بافی ‌- طراحی و هنر، قالی و قالی‌بافی ‌- الیاف و رنگ، قالی و قالی‌بافی ‌- بازیافت، قالی‌بافان و سایر موارد (قالی جادویی، تخمین سن قالی، مناطق جغرافیایی) طبقه‌بندی شدند. همچنین شاخص فعالیت پژوهش فرش از طریق فرمول زیر محاسبه شد (گوان و ما، 2014 به نقل از: گوپتا و دیگران، 2015).

Activity Index=[(Ci/Co)/(Wi/Wo)]×100

در این فرمول Ci انتشارات یک کشور در بلوک i، Co کل انتشارات یک کشور در طی زمان مطالعه، Wi انتشارات کل کشورها در بلوک i، Wo کل انتشارات کل کشورها در طی زمان مطالعه است. جامعه آماری مقاله حاضر روی گروه دوم و سوم (635 مقاله) متمرکز شده است.

یافته‌های پژوهش

از تعداد 909 مقاله استخراج شده با کلیدواژه carpet از پایگاه Science Direct (بین سال‌های 1924 تا 2015 میلادی)، تعداد 426 مقاله مرتبط با حوزه موضوعی فرش تشخیص داده شد. فراوانی تعداد مقاله‌های حوزه پژوهشی فرش و استنادهای مربوط به تفکیک سال در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1   تولیدات علمی و استنادها درحوزه پژوهشی فرش تا پایان سال 2014 میلادی

نتایج نشان می‌دهد که تا پایان سال 2014 تعداد 10542 استناد به این مقالات صورت گرفته است و نرخ میانگین استنادها به هر مقاله 74/24 است.

کلیه 635 مقاله استخراج شده با کلیدواژه carpet، در دو گروه اصلی حوزه کاملاً مرتبط با پژوهش فرش و حوزه مرتبط با ساختار و بافت (وام‌گیری از کلیدواژه carpet) طبقه‌بندی شدند. مقاله‌های مرتبط با پژوهش فرش با فراوانی 426 مقاله، با استفاده از سرعنوان موضوعی فارسی در 7 حوزه موضوعی اصلی قرار گرفتند. فراوانی مقالات با توجه به حوزه موضوعی اصلی و به تفکیک سال در جدول 2 آورده شده است.

جدول 2 نشان می‌دهد که حوزه موضوعی قالی و قالی‌بافی – نگهداری، شستشو و بهداشت، با 159 مقاله و 32/37 درصد در رتبه اول قرار دارد و موضوع‌های قالی و قالی‌بافی‌ـ الیاف و رنگ با 79 مقاله و 54/18 درصد، قالی و قالی‌بافی – بازیافت با 77 مقاله و 07/18 درصد، رده‌های بعدی را از نظر تولید مقاله به خود اختصاص داده‌اند. شاخص فعالیت در حوزه موضوعی فرش نشان می‌دهد که فعالیت پژوهشی در حوزه قالی‌بافان و سلامت آنها روند افزایشی داشته است، در حالی‌که در حوزه موضوعی قالی و قالی‌بافی – نگهداری، شستشو و بهداشت از سال 1990 به بعد کاهش فعالیت دیده می‌شود. از 57 کشوری که در حوزه موضوعی پژوهش فرش تولید علمی داشته‌اند، امریکا با 133 مقاله (31 درصد) رتبه اول را به خود اختصاص داده است و کشورهای انگلستان، آلمان، ایتالیا و چین در رتبه‌های بعدی قرار دارند. از نظر تأثیر استنادی مقالات نیز انگلستان بالاتر از امریکا در رتبه اول دنیا قرار دارد (جدول 3).

از نظر تعداد مقالات این حوزه، ایران با داشتن 10 مقاله بعد از کشورهای امریکا، انگلستان، آلمان، ایتالیا، چین، استرالیا، کانادا، فرانسه، اسپانیا، ژاپن، ترکیه، هند، هلند، سوئد، در رتبه 15 دنیا قرار دارد. پراستنادترین مقاله در حوزه موضوعی فرش مقاله‌ای از استرالیا با عنوان «Sisal fibre and its composites: a review of recent developments» با 461 استناد است. پراستنادترین مقاله از ایران نیز مقاله «Indoor women jobs and pulmonary risks in rural areas of Isfahan» با 24 استناد است.

جدول 4 سهم 5 کشور اصلی در تولید علمی حوزه موضوعی فرش را به تفکیک نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌شود اولین و مهم‌ترین موضوعی که این 5 کشور به آن پرداخته‌اند قالی و قالی‌بافی ‌- نگهداری، شستشو و بهداشت است (امریکا 62/49، انگلستان 17/41، آلمان 42/42، ایتالیا 36/47 و چین 86/36 درصد). از این نظر شاخص‌ترین حوزه موضوعی کشور ایران نیز قالی و قالی‌بافی ‌- نگهداری، شستشو و بهداشت است.

دومین حوزه موضوعی مورد توجه این 5 کشور، قالی و قالی‌بافی – طراحی و هنر بوده است (به استثناء انگلستان که به موضوع قالی‌بافان اختصاص دارد).

جدول 2   توزیع حوزه‌های موضوعی مقالات و استنادها در پژوهش فرش

جدول 3   فراوانی تولید علمی و تأثیر استنادی 5 کشور اصلی در حوزه موضوعی فرش