مقدمه
سید عباس سجادی:
این روزها زمین تشنه است تشنه تر از هرزمان دیگر. گویا استاد ملک سخن سعدی بزرگ این بیت را تقدیم امروز این مرز و بوم کرده است (چنان آسمان بر زمین شد بخیل که لب تر نکردند زرع و نخیل ) دیگر کاشت و داشت روناس به صرفه نیست.این حرف کشاورزان میبدی و اردکانی است. پروسه کاشت و داشت و برداشت روناس یک فرایند طولانی است. سه چهار سال زمان کمی نیست. عروس رنگها کارش ناز کردن است. به این زودی به کسی بله نمیگوید. دعا کنیم بارش رحمت الهی کام زمین را شیرین کند هر چند به مزاق روناس آب سخت و زمین آهکی خوش مینماید
در حقیقت بحث ما در مورد شاهکار خلقت خداست روناس. رنگزایی که پهنای رنگی را با وجود دندانه های مختلف دارد. ثبات فوقالعاده ای دارد و قابلیت بی بدیلی در ترکیب با دیگر رنگزاهای گیاهی و قرمز دانه دارد
ما به تاریخچه و حتی تجزیه روناس کاری نداریم. آنچه امشب قرار است با شما دوستان در میان گذاشته شود رنگرزی سنتی با روناس و اگر فرصتی شد حمام های ترکیبی با روناس است
به نظر میرسد ویژگی های روناس دست نیافتنی باشد. نزدیکترین قرمز ساخت بشر و البته شاخص ترینشان که انصافا فامی نزدیک به روناس دارد LANACRON RSD SG است که قرمزی از خانواده متال کمپلکس 1:2است. قرمز 315 در کالر ایندکس با 4 الی پنج گرم از این رنگزا برای یک کیلو پشم میتوان شیدی بدست آورد که با روناس در ازاء 100 درصد کالا و رنگزا میتوان بدست آورد
اما در حضور رنگبری مثل هیدرو سولفیت تفاوت آشکار میشود. ( خوش بود گر محک تجربه آید به میان، تا سیه روی شود هر که در او غش باشد) تنها پنج دقیقه بعد لاناکرون دوفاز میشود ولی مسی روناسی برقرار و ثابت
رنگزاهایی که دارای فیبری سخت هستند برای استخراج ماده موثره از آنها باید روش های خاصی را بکار برد و روناس با توجه به قیمت بالای آن باید این روش حد اکثر رمق کشی را لحاظ کرد
استاد کبیری مراحل پخت اولیه روناس در ناحیه شما و روش شما چیست ؟؟
مهندس کبیری:
منظورتون عصاره گیری هست یا روش رنگرزی در منطقه؟
در منطقه و به شیوه سنتی هیچ گونه عصاره گیری انجام نمیگیرد و منطقه چهارمحال جز معدود مناطقیست که برای رنگرزی روناس از روش سرد استفاده میکنند یعنی دمایی بین ۲۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد
به این ترتیب که روناس بعد از پیش دندانه در بین کلافها پاشیده میشود و این عملیات بسته به دمای هوا بین ۵ تا ۷ روز به طول می انجامد که در ادامه مفصل به آن خواهیم پرداخت.
از سوی دیگر برای عصاره گیری روناس تحقیقات علمی نشان داده که عصاره گیری روناس با محلول ۲۰% متانول فام به مراتب تیره تری را ارائه میکند
متاسفانه در کارگاه دسترسی به این مطلب ندارم که نتایج اسپکتروفوتومتری و ثبات های رنگی با این روش عصاره گیری را تقدیم حضور کنم
سید عباس سجادی:
در یزد روناس را در L:R حدود یک به سی و روز قبل از رنگرزی در حمامی تقریبا با آب نرم و دمای 40 درجه ورود میدهند و این دما به نزدیک 80 تا 85 میرسد این دما تا دوساعت ماندگار و سپس حمام را برای فردا میپوشانند
مهندس کبیری:
بعلاوه عصاره گیری روناس با روش آلتراسونیک هم باعث کوچکتر شدن عدد *L یعنی تیره تر شدن و هم باعث افزایش ثبات نوری و شستشویی و همچنین کاهش مقدار انرژی مصرفی و زمان رنگرزی میشود
سید عباس سجادی:
در تجربه ای که خودم داشتم اضافه کردن مقداری یکنواخت کننده پریژن w190 حدود یک دهم درصد به حمام عصاره گیری این عملیات را حدود 8 درصد تقویت میکند البته صابون آنیونی نیز نفوذ آب را به بافت فیبر روناس تسهیل میکند فقط مشکلی که برخوردم این بود در حمام دندانه و حمام رنگرزی قدری ph را باید کاهش داد
قابل ذکر است تفاوت اضافه کردن حمام عصاره گیری هرچند باعث رمق کشی بیشتر میشود اما روشی که استاد کبیری فرمودند فامی شفاف تر را بدست خواهد داد
جناب کبیری:
روش های متدوال عصاره گیری
-روش مائی (جوشاندن) که معمول ترین روش عصاره گیریست
-عصاره گیری با اسید
-عصاره گیری با الکل
-روش آلتراسونیک
-روش سیال فوق بحرانی
در رنگرزی ابریشم تقریبا برای همه رنگزاها بجز طیف نیلی در کارگاه از روش مائی برای عصاره گیری استفاده میکنیم به این ترتیب که برای طیف روناسی محلولی با L_R=30:1 آماده و آن را در دمای نزدیک به جوش حدود ۶۰ تا ۹۰ دقیقه بسته به نوع فام جوشانده و سپس صاف و سرد میکنیم و دوباره کنترل L:R (معمولا ۵ تا ۱۰% رنگزا را اضافه تر وارد میکنیم و در پایان عصاره گیری با رعایت L:R آنرا بمنظور کاستی احتمالی فام مورد نظر در ظرفی جداگانه قرار میدهیم)
کلاف ابریشم بعد از دندانه دادن با مقدار ۱۰% زاج سفید و شستشوی مختصر وارد حمام رنگ شده و با کنترل شیب دما، دما را در ۷۰ و حداکثر ۸۰ درجه به مدت ۷۵ تا ۹۰ دقیقه کنترل میکنیم در این بین هموار کردن کلاف ابریشم نباید فراموش شود.
سید عباس سجادی:
این مختص ابریشم است یا پشم هم همین نمودار را دارد ؟
این یک حمام عملیاتی برای رنگرزی ابریشم است و نکته ای از قلم نیفتاده لذا دوستان این پاراگراف را دقیق بیاد بسپارید
جناب کبیری:
عصاره گیری برای پشم هم تقریبا همین هست منتها خیلی مورد استفاده ما نیست مگر به سفارش مشتری چون هم مقداری افزایش مصرف رنگزا را در پی دارد و هم مصرف بیشتر انرژی گرمایی
سید عباس سجادی:
چرا ده درصد پیش دندانه ؟
مهندس کبیری:
بر اساس تجربیات آزمایشگاهی مقدار مناسب دندانه زاج بین ۸ الی ۱۲% نسبت به وزن کالاست
سید عباس سجادی:
آنچه مرسوم است در رنگرزی ابریشم همین است اما با توجه به رمق کشی حداکثری با حضور خود روناس در رنگرزی توصیه ما اضافه کردن تمامی محتویات حمام عصاره گیری به حمام رنگرزی است زیرا حدودا تا بیست درصد مصرف روناس کاهش می یابد اما در ابریشم بخاطر ملاحضاتی که در دما و طول حمام برای حفظ ابریشم داریم توصیه استاد کبیری چاره ساز است
مهندس کبیری:
مقدار بیشتر در استفاده دندانه موجب تحمیل هزینه زیاد تر مصرف مواد و مهمتر از آن رها شدن این فلزات در پساب و محیط زیست است
طبق فرمایش جناب مهندس سوهانگیر آزمایشی انجام دادم با مقدار ۱۰۰% دندانه زاج برای رنگزای روناس که تفاوت چشمگیری در فام نهایی مشاهده نکردم
سید عباس سجادی:
در متون دانشگاهی حدود یک درصد هم ذکر شده است که متاسفانه این درصد برای تشکیل لاکی که مانع شکستن مقابل عوامل ضعیف اسیدی و قلیایی باشد کافی نیست و اصطلاحا کمپلکس بین لیف و رنگزای ما کامل نیست
آیا شستشوی کالای دندانه شده بعد از حمام دندانه الزامی است ؟
مهندس کبیری:
بله بدلیل اینکه یون های فلزی که شانس واکنش با لیف را نداشته اند به منظور عدم ایجاد کمپلکس رنگ و دندانه در حمام رنگ و خارج از لیف باید با شستشوی مختصر با آب زدوده شوند
سید عباس سجادی:
و این شستشو چرا توصیه شده با آب سرد باشد ؟
مهندس کبیری:
آیا به این دلیل هست که آب سرد تاثیر کمتری بر دندانه جذب شده به لیف دارد؟
امیر منصور اربابی:
بله … دقیقا … همانطور که استاد کبیری فرمودند زاج جذب نشده باید از روی لیف کنده شود … زدوده نشدن زاج جذب نشده حتی میتواند باعث نایکنواختی در رنگ بشود
سید عباس سجادی:
مفهوم فرمایش استاد کبیری این است در صورتی که این یونها با رنگزا واکنش دهند ما کمپلکس رنگی کمتری روی لیف داریم و این باعث ایجاد فام کم عمقتری خواهد شد که کاملا درست است
جناب کبیری:
در منطقه ما شستشوی کلاف دندانه دار شده انجام نمیگیرد و تایم جوش دندانه حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه هست و بعد از اینکه تمام آب کلاف گرفته شد وارد مرحله حمام رنگ و پاشیدن روناس میشود
سید عباس سجادی:
نوعا به همین دلیل اشاره میشود و در برخی اقلیمها مثل کرمان حمام دندانه در حضور کلاف در داخل حمام میماند تا سرد شود ولی بعد از خروج کلاف ها دیگر شسته نمیشدند بلکه آبگیری میشدند
امیر منصور اربابی:
محیط اسیدی برای حمام تمام دندانه ها واجب است چه کاتیونی چه آنیونی مثل دی کرومات
سید عباس سجادی:
ما روناس را, هم در حمام دندانه و هم در حمام رنگرزی با قارا یا غوره زهرگیری شده حدود سه تا چهار درصد همراه میکنیم البته در حمام اول نوعا قارای سفید است ولی در حمام رنگرزی از هریک از این دو میتوان استفاده کرد
آیا بعد از شستشوی کالا و قبل از رنگرزی نیاز به نمگیری کلافها زیر سایه داریم
در بعضی از اقلیمها مثل خراسان بعد از حمام دندانه کلاف ها را زیر سایه تا حدی نمگیری میکنند بنده تنها حسن اینکار را در احتمال یکنواختی بیشتر در مرحله رنگرزی دیدم و لاغیر .
مهندس سید عباس سجادی
مهندس اربابی
مهندس کبیری
