تعریف نماد(قسمت سوم)

نقوش افشاری

در این نقوش بندها ونگاره های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند به نحوی که می رسدنقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ بر نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمتهای مختلف نقش به وجود می آید، همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست تمامی گل و برگها و بند های موجود در طرح، در متن فرش پراکنده و افشان شده اند.

طرح های افشان در اصل به گونه ای طراحی می شوند که هیچ یک از گل وبرگها قرینه نداشته و اصول قرینه نگاری در آن وجود ندارد انواع مختلف طرح های افشان عباتنداز:

• افشان دسته گلی
• افشان حیوان دار افشان ختایی

نفش درختی

در طرحهای این گروه درخت ودرختچه هایی کوچک وبزرگ به ویژه انفرادی ترکیب اصلی را تشکیل داده اند و با اجزای دیگری ترکیب شده اند. معروف ترین طرح های این گروه عباتنداز :

• درختی
• سبزیکاری و درخت حیواندار

نوع سانگوژکو

یک مجموعه کوچک همگن قالی که تعداد آن کمتر از 12 است، ابتدا به عنوان یک گروه در نمایشگاه لندن به خوبی شناخته شد، در آنجا ظرفترین نمونه های این نوع در کنار هم قرار داده شده و سبکی متمایز از دیگر سبک های طراحی را آشکار می ساخت. چون متمایزین قطعه فرش این گروه به مجموعه شاهزاده سانگوژکو تعلق داشت جهت نامگذاری آن را نوع سانگوژکو نامیده اند. همه آنها به نظر می رسد که تقریبا در یک زمان بافته شده که تاریخ آن به اواخر سده یازدهم هجری باز می گردد. از نظر ترکیب بندی کلی، این قالی ها عمدتا سنت قالی های شمال غرب ایران در اوایل سده دهم هجری را ادامه داده اند، استخوان بندی طرح لچک و ترنج یک ترنج مرکزی با سر ترنج های قابی نقش سپری است. استفاده از یک حاشیه درونی سفید، گنجاندن یک گل شاه عباسی وار برگی به عنوان نخستین واحد طرح سر ترنج – ته ترنج، سیمرغ چینی، که در هر دو مکتب اهمیت بارز دارد. عنصری که در تمام فرش های این نوع محفوظ مانده و منشا نوعی گشاده دستی شده ضرباهنگ منظم و پهناور حاشیه ای با نه یا ده شیوه تناوب یا تاکیدات متمایز در طول هر ضلع.

تعداد قابل توجهی از نقوش برجسته گل و گیاهی کم وبیش در تمام این گروه از قالی ها متداول که هر کدام به استقلال به طور مشخص از کار در آمده است . نیلوفرهای آبی و گل صدتومانی ، به خصوص برروی فرش مارکه دو اسلواز نظر ظرافت خطوط محیطی طرح و زیبایی طرح و زیبایی طرح داخلی تنها رقیبی که می تواند داشته باشد طرح های روی حریرهای بسیار ظریف است که هر چند تزیین داخلی به آن اندازه ظرف و پیچیده نیست که در قالی های اخیر شرق ایران دیده می شود. یک گلواره پیچیده و پر نقش و نگار ، که بعدا از خصایص چشمگیر فرش های قفقاز شد. غالبا در کنار یک گل شاه عباسی وار برگ رزی به طور متناوب قرار می گیرد. گل شاه عباسی وار برگ رزی که عمیقا دانه دندانه ای و مضرس ترسیم شده، گرچه طراحی بوده متداول در سده های 10 و 11 هجری اینک ویژگی جدیدی به خود می گیرید. خطوط جانبی یک گل شاه عباسی برگی شکل دیگر که بسیار پهن تر است و به عنوان آویز نقش سپری به کار رفته و با همان ظرافت خیال انگیز از کار در آمده در جنب گل شاه عباسی برگ رزی آمیخته یک برگ اسلیمی دهن اژدری را می توان دید.

گل های شاه عباسی نیلوفر آبی از قالی های گل و گیاه کرمان اواخر سده دهم هجری

نگاره هایی از قالی های ترنجی کرمان الف ترنج گل وگیاهی بنقش برگ مو

الف – ث گل های شاه عباسی وار برگی الف – قالیهای ترنجی کرمان سده دوم هجری

ب – ت قالی های گلدانی جوشقانی سده های دهم یازدهم هجری

الف – ت نگاره های برگی نیزه ای از قالی های سده دهم و یازدهم هجری
الف – پ قالی های نوع گلدانی ت از قالی های ترنجی کرمان

نوار حاشیه فرعی درونی از قالی ترنجی کرمان سده دهم

الف – ب نگاره ای ابری از قالی ترنجی کرمان اواخر سده دهم

الف – ز نگاره های ابری متداول در قالی های سده یازدهم و یازدهم هجری
الف – ب از قالی های شمال غرب ایران د- ز از قالی های گلدانی
پ – ج از قالی شکارگاه متعلق به دولت اتریش ح – خ از قالی کرمان

برگهای اسلیمی دهن اژدری دراز و خمیده کاشی های هفت رنگ همان زمان و نیز با برگ های دهن اژدری قالی های پرتقالی متفاوت است. باز هم نزدیک ترین چیزی که با آن قابل قیاس در پارچه ها دیده می شود و به خصوص در طرح های دو تکه پارچه ای که بعنوان پوشش بر روی مقبره شیخ صفی الدین در اردبیل بکار رفته. گل و گیاه های فرعی و ثانوی در مقایسه با سایر فرش هایی که حاوی نقوش این گل و گیاه هستند تنک و کم پشت است اما در حاشیه باریک قالی با چنان پرداختی از کار در آمده که فقط می توان آرا از پارچه ها انتظار داشت.

به طور کلی این طراحان از نگاره ابری کامل اجتناب کرده اند و آن آشکارا بدین علت موجه بوده که سبب وجود عناصر طبیعی و غیر تخیلی در چنین طرح باز و گشاده ای ساماندهی آن مشکل بوده و در عوض همان نوع حرکت را از دم های سیمرغ چینی که مواج وپر پیچ و تاب تامین کرده اند. از سوی دیگر تنوع بسیاری در اشکال حلزونک ها نمایش داده شده است که در انواع آن پیچ و خم ها، تاب دادنها، گره ها و روی هم انباشتنها را به نحو حیرت آوری می توان دید. طراحان این گروه به نظر می آید که کلا تحت دو تاثیر قرار داشته اند یکی متاثر طراحان پارچه و دیگر تاثیر مینیاتور سازان، گویی که این فرش ها در مرکزی تهیه شده اند که در آنجا صنعت بسیار پیشرفته ابریشم بافی وجود داشته طرحهای پارچه به ندرت طبقه هایی از نقشه سامان دهی شده، این صنعت به واسطه طبیعت نوع بافت ظاهرا چنان که باید ،بصورت مسطح و یک سطحی بوده این قابل تامل است که بسیاری از نقوش روی قالیهای گروه سانگوژکو چنان ترسیم کرده اند که برای کار بر روی پارچه طراحی شده است.

تعیین محل بافت قالی های گروه سانگوژکو از مسائل و لاینحل است. این از دستبافته ها چنان شاخص است که قاعدتا باید همه در یک محل وبا یک سبک محلی مشخص بافته شده باشد و از این رو نمی توان آنها را به هیچ یک از مراکز فرش بافی، که تا امروز محصولات آنها شناسایی شده محل هایی هم هست که در انتظار تعیین گروه هایی از فرش هستند که بدان منسوب شود، که درمیان آنها محتمل ترین محل یزد و کرمان است، که هر دو بعنوان مرکز قدیم قالیبافی شهرت دارند. کرمان بعنوان محل بافت قالی های گلدانی ذکر کرده اند هنوز امکان دارد که بعضی از این قالی ها دو تار در این منطقه بافته شده البته این احتمال وجود دارد تمام فرش های قدیم کرمان از بین رفته گروه قالی های سانگوژکو را به دین ناحیه تایید می کنند سبک ترنج به شکل نزدیک به شکل اولیه آن و سروها و درختان پر شکوفه در آنجا بیشتر از جاهای دیگر تداوم یافته کارشناسان فرش ایرانی با اطمینان گفته اند که رنگ برخی از قالی های گروه سانگوژکو حاکی از منشا کرمانی ها است.

نمونه های قالی کرمان :

منابع :
نماد ونماد شناسی در فرش ایران / محمدافروغ /نشر فرهنگسرا میر دشتی
فرش نامه ایران / دکتر حسن آذرپاد و فضل… حشمتی رضوی / نشر داخلی موسیل
پژوهشی در فرش ایران / تورج جوله / نشر یساولی
سیری درعنر ایران / جلد ششم / آرتور پوپ فیلین اکرمن / سیروس پرهام / نشر تهران