معرفی انواع نقشمایه های ترنج
ترنج دارای نقشمایه های گوناگونی می‌باشد. كه اسامی آن عبارت اند از :
ترنج هندسی ـ ترنج تودرتو ـ ترنج كاسه و نیم كاسه ـ ترنج سه گانه ـ ترنج دو گانه ـ ترنج دندان موشی ـ ترنج مداخل ـ ترنج سبك اصفهان ـ ترنج شاه‌عباسی ـ ترنج بولوردی ـ ترنجبندی ـ ترنج نیم كاسه ـ ترنج كوچك (ترنج مرغی) ترنج و نیم ترنج ـ ترنجی ـ ترنج بی لچك ـ ترنجی تكراری ـ ترنجی دسته گل ـ ترنجی شاه عباسی ـ ترنجی طره دار ـ سلسله‌ای ترنج دار ـ طره دار سلسله‌ای ـ ترنج قندیلی ـ ترنج كف ساده ـ لنگر كشتی ـ جنگلی ترنج دار ـ افشان ترنج دار ـ درختی ترنج دار ـ ترنج قلاب شكل ـ ترنج كرجی ـ ترنج لنكران.
- ترنج هندسی : ترنجی با خط های راست شكسته (و نه كمانی) و در شكل معمول خود چند گوشه (چند ضلعی) كه بر اساس نقش های ایلی ،یا تنها در مركز طرح فرش و یا به شكل چند ترنج با نقش های یكسان و گوناگون در درازای فرش نقش می‌شود. در طرح معروف به « اقتباسی » از نقشهای قفقاز، سه ترنج با نگاره های یكسان نقش می‌شود كه بهم چسبیده است و در برخی طرحها نیز این ترنج های سه گانه باهم موازی هستند. در فرشینه های بولوردی، كوچكترین قالیچه، یك ترنج و بزرگترین آن، پنج ترنج دارد كه ترنج هندسی وسط گاهی نقشهای گوناگون می‌گیرد: نگاره‌هایی چون سینی دسته دار و یا شئی صلیب مانند.
- ترنج تودرتو : ترنجی كه از چند ترنج در میان هم ، و دارای یك كانون تشكیل شده باشد. و یا ترنج «كاسه و نیم كاسه » ترنجهای كوچك و بزرگی را گویند كه یكی در میان دیگری قرار دارد در تعداد و طرح و نقش و رنگ آمیزی اینگونه ترنجها هیچ گونه محدودیتی وجود ندارد.
- ترنج كاسه و نیم كاسه : همان ترنج تودرتو می‌باشد.
- ترنج سه گانه : ترنجی كه از سه ترنج تودرتو تشكیل شده باشد. و یا در طرح‌های ایلی ، به صورت سه ترنج جدا یا چسبیده به هم در درازای فرش نقش شده باشد.
- ترنج دوگانه : ترنج تشكیل شده از دو ترنج تودرتو
- ترنج دندان موشی : ترنجی كه خط مرزی‌آن دندانه دار باشد.
- ترنج مداخل : ترنجی كه با نقش گوشه‌ای خود به نگاره‌های متن پیوسته و در اصطلاح « در متن پیش رفته باشد.» در این حالت به طور معمول نقش متن نیز از راه گوشه های ترنج به درون آن راه می‌یابد و در اصطلاح « تداخل » می‌كنند به ترنج تودرتو نیز ترنج مداخل می‌گویند.
- ترنج سبك اصفهان : ترنجی كه به طور معمول پیرامون آن را بند های اسلیمی در هم تنیده فرا گرفته باشد و ترنج با كمك این بند ها از متن جدا شود در این گونه ترنجها سر ترنجها نیز به صورت غیر مستقیم و با كمك بند دوگل به ترنج می‌پیوندد.
- ترنج بولوردی : ترنجی لوزی شكل با دو سه ترنج . اینگونه ترنج از ویژگی های نقش در قالیچه بولوردی است.
- ترنج شاه عباسی : ترنج نقش شده به شیوه معروف شاه عباسی یعنی ؛ ترنجی هشت گوشه با دو قاب در فاصله ترنج و سه ترنج ها.
- ترنج بندی : نقشه ای كه در آن نگاره ها ، ترنجهای تكراری با بندهایی به هم پیوسته است و یا عمل تكرار بافت ترنج در متن قالی كه دارای ترنجهای متعدد است را ترنج بندی نامند.
- ترنج كوچك (ترنج مرغی ) : ترنجهای كوچكتر از ترنجهای اصلی كه به موازات آن در دو طرف طول یا استثنائاً عرض فرش بافته می‌شود. اكثراً طراحی و رنگ آمیزی و نگاره‌های این ترنجها متاثر از ترنج اصلی و هم آهنگ با زمینه و سایر نگاره‌های فرش است.
- ترنج و نیم ترنج : نصف یا قسمتی از ترنج فرش كه بویژه دراطراف آن و متكی بر حاشیه فرش تكرار می گردد. نیم ترنج از لحاظ رنگ آمیزی و طرح معولاً مانند ترنج استاین اصطلاح به لچك هایی كه بجایی یك چهارم ترنج معادل نصف ترنج می باشد نیز گفته می شود. نیم ترنج ها در اطراف فرش و چسبیده به حاشیه طوری قرار می گیرد كه بیننده تصویر می كند نیم دیگر آن در زیر حاشیه فرش رفته است.
- ترنجی : طرحی با نگاره های شاه عباسی كه درآن ترنج مركزی پر از نگاره های گل و برگ است و جلوة ویژه ای دارد و به همین علت، این نقشه ، ترنجی نامیده می‌شود.
- ترنج بی لچك : طرحی كه در آن ترنج به نام نگاره اصلی نقش شده اما از لچك خبری نیست گونه‌ای از طرح های معروف به شاه‌عباسی نیز بر همین اساس نقش شده است.
- ترنج تكراری : طرحی كه در آن ، نگاره‌های اصلی ، چند ترنج است كه در متن ، به فاصله های معین تكرار شده است.
- ترنجی دسته گل : طرحی با نقش ترنج و سر ترنج در وسط قالی و همچنین لچك هایی به نسبت كوچك در چهار گوش آن و تزئین زمینه با اسلیمی و گلهای شاه عباسی و دسته گلها به این نقشه به علت تكیه بر روی نقشه ترنج ترنجی دسته گل می‌گویند و دسته گلها را كم و بیش در همه جا می‌توان دید.
- ترنجی طره دار : طرح سلسله ترنج دار به نام طرح شاه عباسی ، طره دار نیز خوانده می شود.
- سلسله ترنج دار : از جمله طرح های شاه عباسی : ترنج مركزی در تركیب با نگاره‌های شاه عباسی و با لچكهایی است كه طره آن همچون سلسله، متن را در بر می‌گیرد و افزون بر گل و برگ نقشهایی از قاب و كتیبه و گاه بته جقه ، متن را می‌پوشاند و در مجموع پر از ریزه كاری هاست.
- ترنج قندیلی : به طرح محرابی قندیلی به علت نقش ترنج مركزی كه همچون قندیل می‌نماید ، ترنج قندیلی نیز گفته می‌شود.
- ترنج كف ساده : به لچك ترنج كف ساده ، ترنجی كف ساده نیز می‌گویند ، یعنی طرحی با نقشه ترنج و طرة لچكها كه در آن ، بین این دو نگاره هیچ نقشی نیست.
- لنگر كشتی : طرحی تشكیل شده از ترنج با حاشیه معروف به « طرح هراتی » از كار های بیجار . در این طرح ، سرترنج شبیه « لنگر كشتی» است. و طول و عرض برخی از این لنگرها مساوی طول و عرض ترنج است.
- جنگلی ترنج دار : نقشه جنگلی اگر به همراه نقش ترنج باشد. به آن جنگلی ترنج دار گفته می‌شود.
- افشان ترنج دار : اساس این نقشه همان نگاره های طرح افشان است. و نقش ترنج این نقشه را از طرح‌های فرعی افشار به شمار می‌آورند.
- درختی ترنج دار : این طرح با بهرگیری از نگاره های درختی با نقش ترنج بوجود می‌آید.
- ترنج قلاب شكل: (nooked modellion) در این ترنج سر قلابها می تواند به سمت خارج و یا تركیبی از داخل و خارج طراحی می‌شود.
- ترنج كرجی : این طرح مربوط به منطقه ای بین اهر و تبریز می‌باشد كه در آن ترنج حالت كشیده داشته و هشت وجه آن را با حالتی از قلاب می‌پوشانند.
- ترنج لن كران : (lenkarn_modellion) این نوع ترنج در فرش قفقازی و تركمنی به كار می‌رود و نام آن از شهری به همین اسم در آذر بایجان روسیه گرفته شده و جلوه‌ای از طرح اژدها رانشان می‌دهد.
منابع:
فرشنامه ایران – حسن آذر پاد، فضل ا… حشمتی رضوی
آشنائی با طراحی قالی ایران- مریم عبدالهی زاد.
واژگان فرش – امیر حسین عصاره، سید علی آقا كابلی
