نقوش و طرح های فرش

نشانه شناسی با رویکرد تصویر در نقش مرغ بسم الله – مکتب سقاخانه (قسمت سوم)

مکتب سقاخانه

«مکتب سقاخانه که از ترکیب ساختار هنر مدرن با عناصر بومی و نقش مایه های سنتی پدیدار شد، یک جلوه ی شناخته شده از جنبش مدرنیسم با گرایش ایرانی است.

ساختار تلفیقی این مکتب نوسنت گرا، مبین این واقعیت تاریخی است که هم زمان با نخستین امواج مدرنیستی در ایران، رویکرد به پست مدرنیسم، به معنای نوعی باز بودن نسبت به ارزش های پیشین، نیز متولد شد.» (سمیع آذر، ۱۳۹۵, 8)

اولین جرقه های نقاشی خط دوران معاصر در مکتب سقاخانه به وقوع پیوست. «ریشه های پیدایش نقاشی خط در هنر معاصر ایران به بیش از نیم قرن پیش برمی گردد. آن جا که تاثیر جریان روشنفکری سنت گریز و ظهور مکتب سقاخانه باعث ایجاد زمینه های مناسبی برای مطرح شدن هنرمندانی شد که به این شیوه ی جدید رو آورده بودند.» (داوودی آب کنار،۱۳۹۶ ،۳۰)

«نقاشی خط همان گونه که از نامش پیداست، نقاشی کردن حروف و کلمات است و در نهایت رسیدن به اثری هنری که بیننده، آن را اثر خوشنویسی تلقی می کند؛ هرچند که با روش ها و تکنیک های رایج در نقاشی به وجود آمده باشد.» (قلیچ خانی، ۱۳۹۴ ،۴؛  تصاویر ۵،۶،۷،۸،۹)

«تحولات فرهنگی، هنری، سیاسی، اجتماعی و علمی، همواره زمینه ساز نوآوری های متفاوت در خوشنویسی ایرانی و به دنبال آن نقاشی خط بوده است. از این رو منشأ شکل گیری و روند تکاملی نقاشی خط معاصر ایران را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره ی تحول و نوآوری در جامعه ی سنتی خوشنویسی (صفویه و قاجار) دوره ی تحولات در نقاشی خط ایران (دهه ی٣٠ و٤٠ شمسی)»  (راهپیما, 1392,2)

«برخی از بزرگان و منتقدان عرصه ی خوشنویسی، نقاشی خط را متفاوت از خط نقاشی قلمداد می کنند و میان این دو واژه تفاوت قائل می شوند و بر این نظرند که در نقاشی خط، محور اصلی نقاشی و رنگ است و نقاشی به خط الویت دارد. و در خط نقاشی، محور اصلی خط و خوشنویسی است و عنصر خط بر نقاشی غلبه پیدا نموده.» (راهپیما، 1392،2)

«خط نقاشی براساس شکل گیری واژه به این معناست که با خط، نقشی را بی آفرینیم. درنتیجه هرگاه اجزای ترکیب بندی، از خطوط (حروف و کلمات) تشکیل شود و نتیجه ی اثر نیز بیش از یک اثر خوشنویسی، بیان گر تصویر و فرم های شناخته شده در نقاشی باشد، آن را خط نقاشی باید خواند. خط نقاشی پدیده ای نو نیست و ریشه در سده های کهن دارد.» (قلیچ خانی، 1394،4)

رضا مافی

بیشترین آثار به تحریر درآمده با مضمون مرغ بسم الله در بین هنرمندان پیشکسوت خط معاصر، به استاد رضا مافی اختصاص دارد که به عنوان یکی از اعضای نسل اول مکتب سقاخانه آثار ممتازی از خط نقاشی را در کارنامه ی خود به ثبت رسانده است.

«رضا مافی (۱۳۶۱-۱۳۲۲) هنرمند پیشرو و اثر گذار در خوشنویسی و نقاشی خط بود که در عمر کوتاه خویش آثار ماندگاری را به جامعه ی هنری تقدیم کرد. آثار هنری او سرشار از نوآوری و به کارگیری تکنیک های متنوع هنری بود. در خوشنویسی، بعد از درس آموزی از محضر استاد حسین میرخانی (۱۳۶۱- ۱۲۸۶)، شیوه میرزا غلامرضا اصفهانی (۱۳۰۴-۱۲۴۶ه.ق) را برگزید و به نماینده ی مطرح وی در دوره ی معاصر تبدیل شد.

در نقاشی خط نیز با مطالعه آثار حسین زنده رودی و فرامرز پیلارام، در نهایت راه مستقلی را در پیش گرفت و با پدید آوردن تابلوهای معروف به «مرغ بسم الله» به سبک شخصی و زبان بصری ویژه ی خود رسید.

مافی به رغم ورود به دنیای نقاشی خط، هیچ گاه خوشنویسی کلاسیک را ترک نکرد و به همین دلیل جمع بین سنت و نوآوری بود.» (تیموری 1393، 26، تصاویر 10،11،12،13)

در ادامه به بررسی نمونه هایی از مرغ بسم الله متعلق به رضا مافی پرداخته شده است. این آثار با رویکرد نشانه شناسی تصویری برمبنای دلالت های صریح و ضمنی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

رضا مافی

تصویر ۵ .مرغ بسم الله، خط نقاشی اثر نصراالله افجه ای. مأخذ افجه ای، ۱۳۸۷ ،۷۵.

رضا مافی

تصویر۶ .نقاشی خط، نصراله افجه ای، ۱۳۵۲ ،مجموعه موزه هنرهای معاصر تهران. مأخذ کشمیرشکن، ۱۳۹۴ ،۱۶۱.

رضا مافی

تصویر۷ .صاد، نقاشی خط حسین زنده رودی،۱۳۶۰ .مأخذ پاکباز، امدادیان، ملکی،۱۳۸۶ ،۸۷.

رضا مافی

تصویر۸ .نقاشی خط اثر فرامرز پیلارام، ۱۳۵۱ .مأخذ تیموری، .۴۳ ،۱۳۹۴

رضا مافی

تصویر۹ .سیاه مشق اثر رضا مافی۱۳۶۱ .مأخذ همان، ۲۱۲.

نقاشی خط

تصویر ۱۰ .نقاشی خط اثر رضا مافی۱۳۵۳ .مأخذ تیموری،۱۳۹۴ ، .۸۱

مکتب سقاخانه

تصویر ۱۱ .نقاشی خط اثر رضا مافی، ۱۳۶۱ .مأخذ همان، ۲۲۸ .

نقاشی خط

تصویر۱۲ .مرغ بسم الله، خط نقاشی اثر رضا مافی، دهه پنجاه، مأخذ همان، ۲۲۹ .

نشانه شناسی

تصویر ۱۳ .در عبارت همی نگنجد عشق، نقاشی خط اثر رضا مافی. مأخذ همان، ۲۲۵.

منبع
مجله علمی نگره

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

دکمه بازگشت به بالا