نشانه شناسی با رویکرد تصویر در نقش مرغ بسم الله (قسمت دوم)

نشانه شناسی تصویر

برای سهولت بررسی نشانه های تصویری مرغ بسم الله، به اختصار به تعاریف واژگان مورد استفاده در حیطه ی نشانه شناسی با رویکرد تصویر در این متن پرداخته شده است.

براساس طبقه بندی پیرس نشانه شناسی به سه دسته شمایلی، نماد و نمایه ای تقسیم بندی می شود: نشانه شمایلی: «نشانه ای است که موضوع خود را براساس مشابهت، تصویر می کند و بر این اساس بر امری دلالت می کند.» (چندلر، ۱۳۸۶ ،۹۵)

نشانه نمادین: «نشانه هایی که به موضوع از راه قرارداد یا قاعده ای محکم و از طریق همبستگی با ایده های کلی ارتباط دارند. نشانه های زبانی، علائم راهنمایی، نت های موسیقی در این طبقه بندی قرار دارند. نشانه های نمادین بیش از سایر نشانه ها، کاربرد اجتماعی دارند.» (سجودی، ۱۳۸۷ ، ۲۰۷)

نشانه نمایه ای: «نشانه ای است که از ارجاعش به موضوع و پیوندی که با آن ممکن است برقرار کند، شناخته می شود. نمایه نشانه ای است که از موضوع خود تاثیر گرفته است یعنی به نشانه برجای مانده از گونه ای موضوع، نمایه گفته می شود. مانند دود، نشانه آتش، ابر نشانه باران». (همان، ۲۰۸)

دلالت صریح و دلالت ضمنی: «دلالت صریح به صراحت درمورد رابطه ی دال و مدلول متن ارائه شده می پردازد و دلالت ضمنی به مفاهیم و نیت های مولف در بتن موضوع می پردازد که به روابط اجتماعی و فرهنگی ارتباط پیدا می کند.» ( امامی فر ۱۳۹۰،۲۲)

مرغ بسم الله

یکی از اصلی ترین فرم های بازسازی شده از دوران صفویه و قاجاریه در مکتب سقاخانه مرغ بسم الله است که به واسطه ی ارادت هنرمند مسلمان به نام پروردگار یکتا، بارها در قالب های بصری متفاوت به تصویر درآمده است. از سده های آغازین قرون اسلامی رسامی کلمات و جملات مقدس، از آداب مرسوم بوده است.

تحریر اسامی خداوند، پیامبر و سایر جملات شریفه هم چون «لا اله الا االله» در بین هنرمندان خوشنویس بسیار اتفاق افتاده است. نوشتن عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» به واسطه ی اعتبار خاص معنوی آن یکی دیگر از مضامین بین هنرمندان مسلمان بوده است. این امر تا حدی برای هر خوشنویس مومن، مهم و اساسی به نظر می رسد که در کارنامه ی هر یک از آن ها می توان به وفور خطاطی اسماء الهی و جملات شریفه را شاهد بود.

«نخستین آیه ی قرآن برای مسلمانان جایگاه خاصی دارد. با توجه به دشواری های تهیه و کتابت قرآن در قرون گذشته، داشتن کل قرآن برای همه مقدور نبود، اما کســب برکت از برخی آیات آن آرزوی مسلمانان بود، از آن جمله کسب برکت از اولین آیه ای که قرآن با آن آغاز می شود؛ آیه ای که در آغاز هر نماز نیز تلاوت می شود..» (افضل طوسی، جلالیان فرد، ۱۳۹۷، ۳۰)

«این آیه در ابتدای همه ی سوره ها به جز سوره ی توبه آمده است. در سوره نمل ۵ بار و در مجموع ۱۱۶ مرتبه در قرآن تکرار شده است. در دین اسلام توصیه شده که هر کاری را با بسم الله الرحمن الرحیم شروع نماییم تا با استعانت و مدد جستن از ذات باری تعالی، امور خویش را به سرانجام خیر برسانیم. در قرآن کریم اشارات فراوانی به ذکر بسم الله شده است.» (مهرنگار،۱۳۹۱، ۱)

جمله ی «مَن کَتَبَ بِسمِ الله الرَحمنِ الرَحیم فَجَوَّدَهُ تَعظیما غَفَر لَهُ» به معنی «هرکس بسم الله الرحمن الرحیم را برای بزرگداشت خداوند زیبا بنویسد، خداوند او را می بخشد» مصداقی براین گفته است. با ورود دین اسلام و ممانعت از نقاشی همواره هنرمندان سعی در بهره وری از فرم های سمبولیک و انتزاعی در آثار خود داشتند.

هنر حاصل از این تفکر، در تمامی ادوار اسلامی، هم چون نقوش اسلیمی و سایر طرح های به کاررفته در معماری و نساجی و فرش بافی مثل لچک و ترنج و دیگر ساده سازی ها، برگرفته از محیط پیرامون و طبیعت اند. علاوه بر تمایل در به کارگیری شکل های طبیعی، هنرمندان به وسیله این فرم های شناخته شده ی مادی، سعی در نمایش مفاهیم معنوی و نمادسازی داشتند.

در تمامی ادیان الهی داستان هایی وجود دارد مبنی بر حضور حیوانات و پرندگان که با گذشت زمان در قالب داستان های عامیانه ی مذهبی و یا اساطیری سینه به سینه نقل شده اند. جایگاه سیمرغ به عنوان پرنده ی افسانه ای و ناجی، که خصوصیات الهی و ماورائی دارد و در منطق الطیرعطار نشانه ای نمادین از خداوند متعال است.

وجودی شامل تمام وجودها که در شاهنامه هم، معنای منجی یکتا را القا می کند. حضور هدهد به عنوان پرنده ی راهنما و یا پرنده ی دیگری مثل کبوتر در ادبیات و هنرهای تجسمی هم قبل و هم بعد از ورود اسلام در ایران غیرقابل انکار است. نقاشی گل و مرغ که نقطه اوج آن مربوط به عصر قاجار است، نشانی براین ادعاست که مرغ به عنوان تنها حیوان نقاشی شده برروی جلد قرآن درکنار گل که نشانه ی قراردادی از طبیعت و بهشت جاودان است، همواره مورد تایید پیشوایان مذهبی بوده است.

«صدای پرندگان در طبیعت كه برای انسان روح بخش و زیباست، مصداقی از ستایش احدیت محسوب می شود. همان طور که انسان نیایش می کند، پرندگان نیز به زبان خود در حال ستایش حضرت حق هستند. این مضمون بارها در ادبیات و فرهنگ فارسی مشاهده شده است.

به قول سعدی:

هر گل و برگی که هست یاد خدا می کند

بلبل و قمری چه خواند یاد خداوندگار

تصویر خوشنویسی شده پرندگان در مرغ بسم الله، اعتقاد به آگاهی آن ها و همراهی ایشان در ستایش خداوند با انسان است. خوشنویسی مرغ بسم الله با توجه به ریشه های آن در آیات قرآن، دامنه خلاقیت هنرمند را از عالم طبیعت به ساحت ملکوت برده و پای او را به عالم خیال روحانی گشوده است.

انتخاب هدفمند قالب پرنده برای نوشتن این آیه نشان می دهد خوشنویس بدون هدف و به عبث، دست به نگارش خطوط مُشَّکل نبرده است» (افضل طوسی، جلالیان فرد، ۱۳۹۷، ۳۲؛ تصاویر ۳،۲،۱)

«از دیگر اشکال استفاده شده در مرغ بسم الله، خروس است كه در اسلام احترامی بی بدیل دارد. در حیات الحیوان دمیری، احادیثی در ذکر فضایل خروس آمده است. بنابر تفسیر طبری (۱/۱۹۱ به بعد) پیامبر (ص) در شب معراج در آسمان مرغی دید سپیدتر از عاج، بر مثال خروس، پای او بر هفتم طبقه زمین بود و سر او بر هفتم آسمان. جبرئیل به پیامبر گفت: این خروس ابیض است که هرگاه بال هایش را برهم زند و بانگ برآورد، خروس های زمینی نیز بانگ می زنند.

بدین جهت حضرت پیامبر می فرمود: خروس سپید دوست من است. بنابر گفته حضرت رسول (ص) بانگ خروس به معنای این است که (ای غافلان، خدا را یاد کنید و بیدار شوید و هوشیار باشید و به طاعت و عبادت خدا مشغول باشید و توشه آخرت بردارید که راه دور و دراز در پیش دارید.) خروس نه تنها مرغی است که از نظر دینی در سنت بومی ایران اهمیت دارد، بلکه جانوری فرشته سان است که مسلمانان را به نماز صبح می خواند» (افضل طوسی، جلالیان فرد، ۱۳۹۷، ۳۷؛ تصویر ۴)

تصویر ۱ .مرغ بسم الله به خط مُشَّکل، نوشته منسوب به محمدرحیم همدانی، عصر قاجار. مأخذ تارنمای آرتیبیشن.

تصویر۲ .مرغ بسم الله به خط مُشَّکل، ۱۰۲۹ هجری شمسی، موزه پرگامون برلین. مأخذ راهپیما، ۱۳۹۲ ،۲۳۳.

تصویر ۳ .مرغ بسم الله به خط مُشَّکل، نوشته منسوب به محمدرحیم همدانی، عصر قاجار. مأخذ تارنمای آرتیبیشن.

تصویر۴ .خروس در هیبت مرغ بسم الله به خط مُشَّکل، نوشته منسوب به میرزا حسین معروف به مشکین قلم (میرعماد ثانی)، عصر تیموری. مأخذ تارنمایCommons Wikimedia.