نمونه های متعدد از آثار باقی مانده در مناطق مختلف جهان چگونگی استفاده از رنگ را در دوران قبل از تاریخ نشان می دهد .
آثار مربوط به دوران غار نشینی ، ار نقاشی های روی دیواره غارها ، صخره ها و سفالینه ها تا رنگهایی كه برای تزئین بر پوست بدن استفاده می شد ، قدمت و كاربرد گوناگون را در تاریخ نشان می دهد.
در ایران قبل از اسلام ، رنگرزی سنتهای بسیاری داشته و رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند . نقوش دیواری شوش ، سربازانی را نشان می دهد كه لباسهای چند رنگ به تن دارند كه به نظر می رسد این نقوش به وسیله نوعی چاپ با قالب باشد . كلافهای نخ و كاسه های كوچك خاص رنگرزی در حجاریهای تخت جمشید نیز نمونه هایی از توسعه هنر رنگرزی در ایران می باشد.
به تبع وجود دستبافتهای متنوع درایران و گسترش نساجی و قالیبافی در طول تاریخ ، رنگ و رنگ آمیزی نیز در ایران از تنوع و گسترش خاصی برخوردار بوده است . كشف” فرش پازیریك ” كه رنگهای سرخ تیره ، سبز، آبی ، زرد كمرنگ و نارنجی در آن بكار رفته ، نشان از آشنایی ایرانیان با رنگرزی الیاف در دوره هخامنشی دارد.
با گسترش هنر قالیبافی در دوران بعد از اسلام ، هنر رنگرزی نیز توسعه یافت . بی شك ، وفور و تنوع گیاهان رنگزا در نقاط مختلف ایران دراین امر نقش به سزایی داشته است . وجود نمونه های منحصر به فرد قالیهای ایرانی در موزه های جهان شاهد این ادعاست.
از مهمترین مراكز رنگرزی ایران می توان به فارس ، آذربایجان ، اصفهان ، خراسان ، مركزی، كاشان ، كرمان ، یزد، لرستان ، همدان و تركمن صحرا اشاره كرد.
رنگرزی سنتی
تعریف :
رنگین نمودن الیاف یا پارچه های ابریشمی ، پشمی ، كرك، و پنبه را بااستفاده از مواد طبیعی كه منشا ء گیاهی یا حیوانی دارند ، با كمك روشهای قدیمی و كاملا” سنتی رنگرزی می گویند .
حد اقل تا یك قرن پیش كه رنگینه های رنگینه های شیمیایی نا شناخته بودند ، الیاف مورد استفاده در نساجی بطور سنتی رنگرزی می شدند.
در كشور ما بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده كه از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات كمی بوده وبرای عوض كردن ” شید ” رنگهای دیگر استفاده می شوند.
رنگرزی سنتی ، با وجود تفاوتهایی كه در مناطق مختلف وجود دارد ، دارای فرمول مشخصی است . ابریشم یا پشمی كه با مواد گیاهی رنگرزی می شود دارای نوعی جذابیت و زیبایی است كه به مرور زمان و در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و مواد قلیائی و …. نه تنها از ارزش آن كاسته نمی شود بلكه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده می شود . علاوه بر این ، رنگهای سنتی ( گیاهی و حیوانی ) حاصل تجربه صدها ساله مردمان سخت كوش سرزمینی است كه همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیده اند ، به این سبب از ارزش معنوی و مادی بسیاری برخوردار هستند.
بطوركلی رنگرزی با سه دسته رنگ انجام می شود :
- رنگهای گیاهی
- رنگهای حیوانی
- رنگهای شیمیایی
رنگهای گیاهی:
دسته ای از گیاهان دارای رنگینه ها یی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش موثری دارند . روناس – اسپرك- نیل ( ثمل )- گل بابونه – برگ انگور عسگری – چغندر- پوست پیاز-سرخس عقابی – برگ درخت توت – وسمه- گل رنگ- گل جعفری – برگ انجیر- گندل- غوز پنبه- خون سیاوش –پوست انار – بلوط- پوست گردو- هلیله – سماق – بنه ( پسته وحشی ) – اكالیپتوس- گزنه- گنیما – شوند ( پلم ) – لرگ – زعفران – تیره سرخاب – خوشك ( مردال آغاجی یا تور بیت ) –
جا شیر ( كما یا شوید و مشی ) – هون – از گیا هانی هستند كه در ایران یافت شده و از رنگینه های آنها در رنگرزی استفاده می شده است.
- روناس : ماده رنگزای روناس در ریشه آن قرار گرفته است . با كم و زیاد كردن در صد و تغییر دندانه ، از این ماده هم رنگهای قرمز بدست می آید و دارای نامهای دیگری مانند ” مدر ” ، ” كرایه ” و “گارانس ” می باشد.
- اسپرك ( ورث ) : گیاهی است كه در تمام نقاط ایران یافت می شود . با رنگینه آ ن انواع رنگهای زرد بدست می آید مثل طلایی ، زرد ، زرد طلایی ، زرد كدر و شفاف.
- نیل : برای تهیه انواع رنگهای آبی و سرمه ای استفاده می شود . گاهی نیل را در جاشیر ، همراه با دندانه زاج می جو شانند و رنگ سبز می گیرند و با افزودن روناس به آ ن رنگ بنفش می سازنند . از وسمه نیز رنگ آبی بدست می آید.
- پوست انار : مانند اسپرك رنگ زرد تولید می كند ولی ثبات آنرا ندارد . از گل زعفران ، برگ مو ( در اراك و مناطق مركزی ایران ) ، جاشیر یا كما ( در فارس ) و گندل ( در لرستان و كردستان و دیگر منااطق غربی ) نیز رنگ زرد و نارنجی بدست می آید.
- پوست گردو : انواع رنگینه های قهوه ای روشن تا مشكی و خاكستری تولید می كند . تنوع این رنگها بستگی به استفاده از دانه ها و مواد كمكی افزوده شده دارد . از گیاه سماق نیزبرای تهیه رنگهای قهوه ای استفاده زیادی می شود.
- جفت : جفت پوسته بین مغز و پوست میوه بلوط است كه از آن رنگ بژ بدست می آ ید.
رنگهای حیوانی:
قرمز دانه بهترین ماده رنگزای كه از حشره ای به همین نام تهیه می شود . این حشره كه به شكل نخودی فشرده است و به علت شباهت به آ ن كفش دوز می گو یند ، اغلب بر روی درختان بلوط ، سرو ، كاج و كاكتوس زندگی می كنند. در آسیا ، اروپا ، آفریقا و آ مریكای جنوبی فراوان است.
قرمز دانه را خشك كرده و بصورت پودر در آب و اسیدهای معدنی حل می كنند . حاصل ، رنگ قرمز خوبی است كه اگر بجای اسید از ماده ای قلیایی استفاده شود رنگ بنفش بدست می آید و از تركیب با رنگهای گیاهی ، انواع شید های رنگی تولید میكند .
معروفترین قرمز دانه ها قرمز دانه نپال و كاسیل ( مكزیك ) است . نام علمی این رنگ ” اسید كار منیك ” است .
انواع قرمز دانه عباتند از : قرمز دانه هندی – لهستانی – مكزیكی – ارمنی – كرم ورمیلو .
برای دندانه قرمز دانه از آ ب زرشك ، قا را و درد آب انگور استفاده می كنند.
رنگهای شیمیایی:
پیشرفتهای صنعتی و تغییرنظام تولید ، همینطور مشكلات درتهیه و گاه مقرون به صرفه نبودن رنگهای گیاهی و حیوانی ، محققان را بر آ ن داشت تا دست به تهیه تركیبات جدیدی از مواد شیمیایی و تولید رنگ از آ نها بزنند . اولین رنگ مصنوعی “آ نی لین زرد” بود كه در قرن 18 میلادی ساخته شد.
رنگهای شیمیایی مورد استفتده در رنگرزی شامل سه گروه هستند:
- رنگهای اسیدی : شامل رنگهای اسیدی قوی ، میلینیگ و سوپر میلینیگ می باشد.
- رنگهای پره متالیزه ( متالیك ) : به واسطه وجود كمپلكس فلزی در داخل مولكول رنگ ، ثبات خوبی در برابر شستشو و نور از خود نشان می دهند . این رنگها به نوبه خود دارای انواع : پرمتالیزه نوع ( 1) – پرمتالیزه نوع (2) – ری اكتیو پرمتالیزه – می باشند.
- رنگهای دندانه ای : كاربرد شان مثل رنگهای طبیعی است . چون این رنگها با دندانه كروم به ثبات ممكن می رسند . به همین علت به آنها رنگهای كرومی نیز می گویند.
- رنگهای خمی : به جز نیل شیمیایی ، استفاده از این رنگها چندان مناسب نیست . زیرا علی رغم ثبات خوبشان ، با عدم توجه به نكات كاربردی آنها ، باعث پوسیدگی الیاف خواهند شد.
- رنگها ی ری اكتیو : جدیدترین نوع رنگهای عرضه شده به بازار هستند . بیشتر برای رنگرزی الیاف سلولزی بكار می روند و برای پشم كمتر بكار برده می شود.
- رنگهای مستقیم : دارای ثبات ضعیفی هستند.
- رنگهای گوگردی :رنگهایی هستند كه از تركیبات عالی با سولفیت سدیم ( Na2s ) حاصل می شوند . باید دانست كه هر رنگی را كه گوگرد داشته باشد ، گوگردی نمی نامند.
رنگرزی گیاهی:
- دندانه كردن : در رنگرزی گیاهی ، قبل از شروع عملیات لازم است یزخی مواد كمكی به حمام رنگ اضافه گردد كه وظیفه افزایش واكنش بین الیاف و ماده رنگزا ، تثبیت و بدست آ وردن شید مطلوب و یكنواخت و رمق كشی (روشهای افزایش قدرت جذب رنگ توسط الیاف) بر روی الیاف می باشد . به این روش دندانه كردن می گویند.
دندانه كردن اصطلاحی است كه در حرفه مسگری برای اتصال دو قطعه مس در ساخت پاتیل بكار می رفت . همجواری حرفه مسگری و رنگرزی باعث وجود واژه های مشترك بین این دو شده است.
در رنگرزی به سه طریق دندانه می كنند:
- اول رنگرزی ، سپس دندانه كردن
- اول دندانه سپس رنگرزی
- عمل دندانه و رنگرزی توام ( این روش بیشتر كاربرد دارد ) . در این روش كلافها را در حمام محتوای دندانه ، رنگینه و مواد كمكی ریخته و یك روز بعد برای شستشو بیرون می آ ورند.
دندانه ها شامل: زاج سفید ، زاج سبز، كات كبود ، بیكرومات پتاسیم می باشند.
با مقادیر مختلف هر یك از رنگینه ها می توان رنگهای روشن و سیر را بدست آ ورد . ایجاد شید های متفاوت از رنگینه های گیاهی به منطقه و زمان كشت گیاه ، طرز آ ماده كردن و تهیه پودر آن ، افزودن برخی مواد شیمیایی در حین شستشو و در صد خلوص دندانه ها نیز دارد.
پس از دندانه كردن و شستشوی الیاف ، آنها را خشك می كنند . برای سهولت و سرعت در عمل خشك كردن می توان از دستگاه ” سانتریفوژ” ( نیروی گریز از مركز ) استفاده كرد.
- ابزار و مواد مورد نیاز در رنگرزی :
- ظرف یا حمامی كه عملیات رنگرزی و دندانه كردن در آن صورت می گیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد . معمولا از ظروف استیل یا مسی استفاده می شود.
- ترازو برای وزنه كردن رنگینه ها و الیاف
- ترمو متر برای اندازه دمای حمام رنگرزی
- همزن كه معمولا از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی بكار می رود.
- ظروف شیشه ای مدرج مانند بشر و… برای اندازه گیری و برداشتن اسیدها و قلیاها.
- بیلچه برای برداشتن مواد
- نمكها ی فلزات مانند زاج سفید ، زاج سبز ، بی كرومتها ، كات كبود و …
- مواد قلیایی مانند سود و آمونیاك و ….
- اسیدها ، مانند اسید تارتارات ، اسید لاكتیك ، پتاس و اسیدهای آ لی مانند اسید اگزالیك ، اسید استیك ، اسید سیتریك ، همچنین ممكن است از اسید سولفوریك رقیق و سولفات آلو مینییوم نیز استفاده شود . در گذشته بجای اسید لاكتیك از ” دوغ ” استفاده می شد.
- آب كه به دلیل استفاده مداوم در رنگرزی ، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشد.
- مراحل رنگرزی :
- خیساندن كلاف : كلاف پشمی یا ابریشمی را در حمام یا پاتیل آب گرم ( 30تا40 درجه ) برای 2ساعت خیس می كنند ، سپس آب كلاف را گرفته و در آب 30 تا 35 درجه همراه با مقدار كافی پاك كننده می شویند . پس از آن مجددا آبگیری كرده و با آب معمولی می شویند و پس از مرحله آبگیری خشك می كنند.
- دندانه كردن پشم : ظرف حمامرا گرم كرده و در آن آب می ریزند و در دمای 70درجه سانتی گراد دندانه را اضافه كرده ، بعد از 20 دقیقه كلاف شسته شده و نمدار را داخل حمام كرده و یك ساعت با دمای 80 درجه سانتی گراد ( برای ابریشم 70 درجه سانتی گراد ) قرار می دهند . قابل ذكر است كه زمان لازم برای دندانه های مختلف ، متفاوت است . مثلا” دندانه كردن با زاج سیاه وقت كمتری لازم دارد.
- رنگرزی : حمام رنگ را آ ماده كرده و كلافهای شسته و دندانه شده را به حمام رنگ وارد می كنند . دمای حمام را به تدریج به جوش رسانده و بمدت یك ساعت كلافها در رنگ می جوشند و هر 5 دقیقه كلاف را با چوب همزن در رنگ غوطه می دهند . بر اثر تبخیر حجم محلول رنگ كم می شود ، بنا براین با اضافه كردن مقداری آب جوش محلول را همواره در 20تا 30برابر وزن كلاف نگه می دارند.
پس از اتمام زمان ( یك ساعت ) ، جوشاندن را متوقف كرده و می گذارند تا حمام رنگ به مرور سرد شود سپس كلافها را خارج كرده ، اول با آب نیمه گرم و سپس با آب معمولی و سرد شسته و آ بگیری می كنند و در مجاورت هوای خشك قرار می دهند.
