رنگرزی در فرش ایران

رنگرزی عملی است که طی آن ماده رنگی در شرایط معینی از درجه حرارت و زمان بر الیاف و یا کالای منسوج از نوع معینی اثر می گذارد و آن را رنگ می کند.

[1] در توضیح بیشتر رنگرزی یا صبّاغی به فرآیندی گفته می‌شود که در طی آن کالای نساجی (الیاف، نخ، پارچه و یا پوشاک)در محلولی که شامل مواد رنگزا و مواد شیمیایی می‌باشد، رنگ‌آمیزی گردد و مولکول‌های رنگ، با دوامی نسبی با مولکول‌های کالای نساجی، پیوند محکمی برقرار نمایند.

ماده رنگزا، به همه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و یا منسوجات را دارند اطلاق می‌شود. رنگ کالای رنگرزی شده باید ثبات داشته باشد و «در مقابل سایش، شستشوی شیمیایی مانند اسیدها، بازها، حلال ها، نور خورشید، حرارت، رطوبت، گرد و خاک و… یکنواخت و دارای حداکثر مقاومت باشد.»[2] از سوی دیگر هم بایستی به در عمق الياف نساجي پخش شود و تنها روی سطح آن قرار نگيرد.

«به نظر می رسد که اولین نوشته مدون درباره رنگ توسط یک کمپانی در سال 1471م. انتشار یافت. طی سده های بعد عمل رنگرزی وسعت زیادی پیدا کرد و با کشف رنگ های مختلف ابعاد آن گسترش یافت.» [3] به طوری که امروزه این صنعت با استفاده از جدیدترین فنون رنگرزی و به کارگیری انواع مختلف مواد رنگزا توانسته ‌است مطلوب‌ترین کالاهای رنگرزی شده را در فام ‌های متعدد به بازار عرضه نماید.

رنگزاها به دو دسته طبیعی و شیمیایی، تقسیم می شوند، و گروه سوم با ترکیب رنگ های طبیعی و شیمیایی ساخته می شود. [4] مواد رنگزای طبیعی استفاده شده در فرآیند رنگرزی، ریشه طبیعی داشته و با توجه به منبع استخراج آن‌ها در سه گروه زیر قرار دارند:

آن‌هایی که از مواد معدنی به دست می‌آیند، مثل خاک سرخ
مواد رنگی به دست آمده از جانوران، مانند قرمزدانه و صدف فرفری
رنگدانه های به دست آمده از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات. گیاهان رنگزا نیز خود به سه دسته تقسیم می شوند:
گیاهان رنگزای بدون مازوج شامل روناس، اسپرک، نیل، چغندر، پوست پیاز
گیاهان رنگزای با مازوج نظیر پوست انار، بلوط (جفت)، پوست گردو، گزنه
گیاهان رنگزای غیر مرسوم نظیر زعفران، گنیما، شوند، لرگ و تیره سرخاب. [5]

در ایران بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات کمی بوده و برای عوض کردن «شید» رنگ های دیگر استفاده می شوند. دسته‌ای دیگر دارای رنگینه‌هایی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش مؤثری دارند. «مهم ترین انواع رنگ های سنتی و طبیعی قالی ایران عبارتند از: اسپرک (زرد)، روناس (قرمز و قهوه ای)، قرمزدانه (قرمز)، نیل (آبی)، بَقَم (بنفش)، زعفران (زرد)، زردچوبه (زرد)، کاه (زرد)، گندل (زرد)، پوست گردو (خاکستر تا مشکی)، مازو (فیلی و موشی)، برگ مو (چمنی و لیمویی)، وسمه (آبی)، آلبالو (قرمز)، توت قرمز (قرمز)، صدف ارغوان (قرمز)، گلسنگ (قرمز)، هلیله (قهوه ای)، حنا (نارنجی و قهوه ای)، جفت (شتری)، سماق (خرمایی تا قهوه ای)، پوست انار (زرد تیره)، بزغنچ (خاکستری تا مشکی).» [6] تا قبل از اینکه رنگ های شیمیایی از طریق سنتز کشف شوند، کلیه رنگ ها از مواد طبیعی به دست می آمد. پیشرفت های صنعتی و تغییر نظام تولید، همین طور مشکلات در تهیه و گاه مقرون به صرفه نبودن رنگ های گیاهی و حیوانی، محققان را بر آن داشت تا دست به تهیه ترکیبات جدیدی از مواد شیمیایی و تولید رنگ از آن ها بزنند. در قرن نوزده میلادی «تحول وسیعی در تجزیه شیمیایی رنگ های طبیعی به وجود آمد، رنگ های مصنوعی تهیه گردید. دانشمندانی چون «ککوله، پرکین ، هوفمان» در این راه سعی بسیار نمودند، در سال 1868م. سنتز آلیزارین به وسیله «گرابه» و «لیبرمان» عملی شد.» [7] اولین رنگ مصنوعی «آنیلین زرد» بود. مواد رنگزای مصنوعی را بر پایه خواص آن‌ها و ساختمان شیمیایی مواد طبقه‌بندی می‌کنند.

به نظر کارشناسان فرش، رنگ های شیمیایی باعث متزلزل شدن جایگاه فرش در بازارهای جهانی شده است، قضاوت های گوناگونی پیرامون استفاده و یا عدم استفاده از رنگ های شیمیایی در فرش صورت می گیرد که قابل بحث و بررسی هستند. دیدگاه ها در دو دسته کلی قرار دارند، یک گروه تاکید بر مزایای رنگرزی سنتی دارند و دیگری بر مزایای رنگرزی شیمیایی را هم در نطر می گیرند. الف) تمايل به استفاده از مواد رنگزای طبيعی می تواند به دلايل ذيل بيان شود:

حفظ روش های سنتی و بومی و احیای آن ها از لحاظ هنر و صنعت؛ زیرا «بازتاب مهم صنعت رنگرزی با مواد طبیعی بیشترین کاربرد خویش را در هنر و صنعت فرش بافی به جای گذاشته است و قالی ایران صنعتی کاملاً مستقل محسوب می شود که ضمن رفع نیازهای مصرفی دارای حالتی هنری نیز هست.» [8] وادار کردن پژوهشگران و محققان برای تدوین روش های جدید و استفاده از تکنیک های پیشرفته علمی و فنی برای بهره گیری از مواد رنگ دار محلی و داخلی. [9] برای مثال «رنگرزان سنتی و استادان این حرفه به منظور ایجاد تنوع رنگی و گسترش فام از روش های متفاوتی از جمله استفاده از دندانه های گوناگون، ترکیب مواد رنگزا و… به صورت تجربی بهره می جویند. شناختن دقیق پارامترهای دخیل در فرآیند رنگرزی های ترکیبی می تواند عاملی موثر در جهت ارتقاء کیفیت رنگرزی ها و ایجاد تنوع در فام های حاصل باشد.» [10] مسایل و مشكلات زيست محيطی ناشی از پساب رنگزاهای مصنوعی؛
عدم تاثیرات سوء به محیط زیست، از نظر پسآب و بخارهای متصاعد شده از پاتیل رنگرزی؛ بررسی تأثیرات فرآیند رنگرزی بر روی محیط زیست در همه کشورها و کل کره زمین بسیار حایز اهمیت است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه مقررات خاصی در زمینه نوع رنگ‌های مصرفی، روش‌های گوناگون آن و دفع پساب‌های حاصل، تدوین نکرده‌اند. در ایالات متحده آمریکا به‌ویژه ایالت کالیفرنیا، مقررات خاصی در این زمینه در حال اجرا است به طوری که نوع مواد رنگزا و نوع اسلوب‌های رنگرزی تحت قوانین ویژه تعیین شده‌است.
سازگاری انسان با رنگزاهای طبيعی و عدم وجود خطرات ناشی از مصرف رنگزاهای مصنوعی بر سلامتی انسان؛
کیفیت مطلوبتر کالای رنگرزی شده از نظر جلا، زیردست، احساس آرامش و راحتی مصرف کننده ، ثبات و… ؛
افزایش ارزش افزوده فرش؛
صرفه جویی اقتصادی جلوگیری از خروج ارز؛ «فرش و سایر دستبافت های ایرانی، بعد از نفت مهم ترین اقلام صادراتی کشور ما را تشکیل می دهند. از این رو، گسترش تولید مواد اولیه آن ها در داخل کشور، با توجه به کیفیت مرغوب رنگ های طبیعی، از یک سو می تواند از خروج ارز برای تهیه رنگ های شیمیایی تا حدود زیادی بکاهد و از سوی دیگر بازار جهانی فرش ایرانی را دوباره پر رونق کند.» [11] اشتغال زایی و استفاده بهینه از برخی زمین های بایر؛ «نعمت های الهی به صورت گیاهی خودرو و امکان کاشت و تکثیر گیاهان صنعتی به خصوص گیاهان رنگ دار و معادن غنی ایران را به صورت کشوری ثروتمند درآورده که متاسفانه به دلایل عدیده بهره برداری مناسبی از آن نشده است. امکان اشتغال افراد زیادی در فعالیت های فوق وجود دارد که با برنامه ریزی صحیح می توان حداکثر استفاده را از این امر نمود. تشویق بخش های دولتی، تعاونی و خصوص به برداشت این گونه گیاهان و مواد معدنی از مراتع و دشت ها، کاشت و عرضه محصولات در بازارهای تمامی شهرها احیاء کارگاه های رنگرزی سنتی و جانشین ساختن رنگ های طبیعی به جای رنگ های مصنوعی، ضمن آنکه به میزان چشمگیری ایجاد ایجاد شغل می نماید. مبالغ هنگفتی صرفه جویی ارزی در پی خواهد داشت که قطعاً مجموعه این موارد تاثیر تعیین کننده ای بر نظام اقتصادی و فرهنگی کشور خواهد گذارد.» [12] محدود بودن منابع نفتی جهت تولید رنگزاهای شیمیایی؛
بعضی رنگرزان معتقدند که رنگ شیمیایی خوب هم که باشد، بالاخره می‌پرد و بی‌حال می‌شود. رنگ کردن با رنگ شیمیایی مثل بزک‌کردن می‌ماند اما رنگ‌های طبیعی هر چه بمانند و پا بخورند، شفاف‌تر می‌شوند و رنگشان رو می‌آید.

البته با وجود رویکرد نوین به استفاده از رنگزای طبیعی هنوز به دليل وجود مشكلات و محدودیت هایی، استفاده از رنگزاهای طبيعی به جای رنگ های شیمیایی در عمل توسعه چشمگیری نداشته است.

می توان به صورت کلی علل رواج رنگ های شیمیایی و مصنوعی را این گونه دانست:

عدم انطباق با تکنولوژی نوین جهت تولید انبوه؛ در حقیقت با افزایش روز افزون جمعیت، نیاز بشر به زمین های کشاورزی و حاصل خیز افزایش یافته و میدان عمل برای کاشت و برداشت گروهی از گیاهان صنعتی کاهش می یابد. مثلاً اگر قرار باشد برای رنگ قرمز فقط از روناس استفاده کنیم و رنگ های شیمیایی را کنار بگذاریم لازم است تا چهار پنجم زمین های کشاورزی دنیا را به کشت روناس اختصاص دهیم. بنابراین عقل و منطق حکم می کند تا از تعصب بی جا در دفاع از الیاف و رنگ های طبیعی خودداری و واقعیت ها را مدنظر داشته باشیم. [13] محدودیت های تولید؛ از جمله عدم دسترسی آسان به انواع رنگزاهای طبیعی و عدم تطابق میزان تولید اکثر رنگزاها با توجه به نیاز کارگاه ها.
مشکلات جهت دسترسی به فام رنگی دلخواه؛ تكرار پذيری و تهيه فام های رنگي مشابه در فرآيند رنگرزی طبيعی، معمولاً مشكل می باشد.
محدودیت در تنوع رنگی در مقایسه با رنگرزی با رنگرزهای شیمیایی؛ از سوی دیگر اغلب رنگزاهای طبيعی بدون تانن (دندانه) می باشند و به منظور افزايش ثبات عمومی آن ها به يك ماده كمپلكس كننده (‌نمك فلزات سنگين) نياز است. باقی ماندن دندانه‎ها در پساب و ورود آن ها به محيط زيست مشكل زا می باشد.
فرآیند رنگرزی دشوار در مقایسه با رنگزاهای شیمیایی؛ از جمله: 1- طولانی بودن زمان فرآیند رنگرزی؛ 2- راندمان کم فرآیند؛ 3- نداشتن نسخه یا فرمول رنگرزی ثابت، با توجه به تأثیر عواملی مانند تنوع نژاد، روش های رنگرزی متفاوت و…؛ 4- نیاز به نیروهای انسانی با تجربه و ماهر.
محدودیت های بخش سرمایه گذاری در بخش کشاورزی جهت تأمین زمین های زیر کشت مورد نیاز و جلب رضایت کشاورز از نظر مالی.
ماشین‌های رنگرزی نخستین از وسایل بسیار ساده‌ای تشکیل می‌شدند ولی به مرور زمان پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در این صنعت به وجود آمد و برای رنگرزی، ماشین‌های مدرن و خودکار ساخته شدند. این مساله رنگرزی های صنعتی را بیش از پیش حمایت می کند.

واضح است که هر کدام از موارد فوق، خود به عواملی ریزتر قابل تفکیک هستند. در اصل تصورات غلط درباره رنگ های شیمیایی از رنگ های معروف به جوهری است، که برای اولین بار به عنوان رنگ شیمیایی وارد ایران شدند. در حالی که بقیه رنگ های شیمیایی مانند راکتیو و دندانه ای دارای ثبات نوری و شستشویی بالایی هستند. [14] با این توضیحات و شیوع روزافزون رنگ های شیمیایی در هنر فرش ایران، نتیجه می گیریم که به جای پاک کردن صورت مساله بهتر است:

رنگ های شیمیایی را که دارای ثبات بسیار خوب در برابر نور و شستشو هستند و همچنین کاربرد آن ها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است، به وسیله شرکت های تعاونی روستایی، شرکت فرش و سایر سازمان های صلاحیت دار تهیه و در اختیار رنگرزان گذاشته شود.
نحوه صحیح استفاده از رنگ های شیمیایی برای رسیدن به ثبات مطلوب به رنگرزان آموزش داده شود.
برای هر قالی شناسنامه ای تهیه گردد، که شامل نوع رنگ قالی، ثبات، طریقه شستشو و لکه گیری آن باشد.

در نهایت بررسی ها می توان رنگ های قابل قبول در فرش را به سه دسته تقسیم نمود، رنگ های طبیعی، رنگ های شیمیایی و ترکیبی از آن ها. اداره استاندارد با توجه به استفاده از رنگ های طبیعی و شیمیایی نکاتی را در مبحث رنگرزی فرش دستباف، بیان می کند:

رنگرزی هر نوع رنگ اعم از طبیعی و شیمیایی باید با رعایت اصول علمی صورت گیرد.
درباره رنگ های شیمیایی باید دقت شود که رنگ های مصرفی تا حد امکان به رنگ های شناخته شده و رایج در فرهنگ ملی نزدیک باشند.
خامه های رنگ شده قبل از مصرف در فرش مورد آزمون ثبات رنگ قرار گیرد.
از آنجا که نگهداری فرش در مقابل بید و سوسک فرش و… امر مهمی است و اصولاً محافظت فرش بافته شده در مقابل آسیب این حشرات دشوار است، می توان به هنگام رنگرزی از مواد ضدبید در محلول رنگرزی استفاده کرد. [15]

————————————————

کی از فاکتورهای بیان رنگ است. بیانگر نوع رنگ است، زرد، قرمز، آبی و… .
– «مازوج، ماده ای که دارای تانن است و اسید تانیک خوانده می شود.» (وکیلی، 1383، 18).
– سرویلیام پرکین، شیمیدان معروف انگلیسی.

منابع :
– صوراسرافیل، شیرین. رنگ های ایرانی. تهران: موسسه تحقیقات فرش دستباف، 1378: ص 44.
2- دانشگر، احمد. فرهنگ جامع فرش يادواره «دانشنامه ايران». تهران: موسسه يادواره اسدي، 1376: ص 235.
3- سعادت جو، نقی. شیمی تکنولوژی رنگ. تبریز: نیما، 1364: ص 222.
4- وکیلی، ابوالفضل. رنگرزی الیاف فرش دستباف. چاپ دوم، تهران: نقش هستی، 1383: ص 24.
5- وکیلی، ابوالفضل. رنگرزی الیاف فرش دستباف. چاپ دوم، تهران: نقش هستی، 1383: ص 18.
6- حشمتی رضوی، فضل الله. سیر تحول و تطور فرش بافی ایران. چاپ دوم، تهران: سمت، 1389: ص 20.
7- دانشگر، احمد. فرهنگ جامع فرش يادواره «دانشنامه ايران». تهران: موسسه يادواره اسدي، 1376: ص 251.
8- جهانشاهی افشار، ویکتوریا. فرآیند و روش های رنگرزی الیاف با مواد طبیعی. چاپ دوم، تهران: دانشگاه هنر، 1380: ص 14-13.
9- دانشگر، احمد. فرهنگ جامع فرش يادواره «دانشنامه ايران». تهران: موسسه يادواره اسدي، 1376: ص 253.
10- شمس ناتری، علی. احسان اکرامی، منصور مافی. «بررسی اثر ترتیب عملیات رنگرزی و دندانه دهی بر رنگ حاصل در رنگرزی منفرد و ترکیبی پشم با قرمزدانه و پوست انار». شیمی و مهندسی شیمی ایران. دوره 28، شماره 1. بهار 1388: ص 117.
11- جهانشاهی افشار، ویکتوریا. فرآیند و روش های رنگرزی الیاف با مواد طبیعی. چاپ دوم، تهران: دانشگاه هنر، 1380: ص 23.
12- فانی، مسعود. (1373). «نگرشی بر رنگرزی سنتی ایران». پايان نامه‌ي تحصيلي كارشناسي صنايع دستي، دانشكده‌ي هنرهای تجسمی و کاربردی تهران، راهنما: حسين یاوری: ص 23.
13- فانی، مسعود. (1373). «نگرشی بر رنگرزی سنتی ایران». پايان نامه‌ي تحصيلي كارشناسي صنايع دستي، دانشكده‌ي هنرهای تجسمی و کاربردی تهران، راهنما: حسين یاوری: ص 22-21.
14- ورزی، منصور. هنر و صنعت قالی در ایران. چاپ دوم، تهران: رز، 1355.
15- صوراسرافیل، شیرین. فرش خوب-فرش بد-فرش استاندارد. تهران: موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، 1376