درخت نقشی بر فرش/ رویی بر عرش

نماد درخت یكی از قدیمی ترین نقوشی است كه مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش به كار برده است . این نماد كه بیشتر آن را به عنوان درخت مقدس و یا درخت زندگی می ستودند ، از 3500 سال قبل از میلاد در نواحی بین النهرین و پس از آن ایران مورد توجه بوده است.

حضور این نماد كه با اشكال مختلف به كار گرفته می شده است ، تا پس از ظهور اسلام نیز همچنین در آثار هنری به چشم می خورد ، اما این بار نه به عنوان درخت زندگی و از دیدگاه اساطیری ، بلكه در نقش آفریده با بركت خداوند ، تسبیح كننده ذات اقدس الهی و نشانی از بهشت موعود است.

اساس طراحی فرش ایرانی را شاخه و برگ تشکیل می‌دهد به همین سبب در طرح‌هایی که موسوم به طرح درختی هستند تلاش بر این است تشابه زیادی که در ارتباط با طبیعت وجود دارد حفظ شود. در بسیاری از طرح‌های درختی ، ترکیب اصلی را درخت و درختچه‌های کوچک و بزرگ تشکیل می‌دهند که در اکثر موارد به شکل انفرادی هستند و در برخی موارد نیز با سایر اجزا ترکیب می‌شوند. از مهمترین طرح و نقش‌های درختی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد :

• طرح درختی جانوری یا حیوان دار، در این طرح و نقش درخت با شاخه‌ها و برگ‌های انبوه به تصویر کشیده می‌شود و محور اصلی به حساب می‌آید. دلیل این که به این طرح جانوری گفته می‌شود این است که در اطراف این طرح ، نقش‌های جانورانی مانند پلنگ ، شیر ، آهو و انواع مرغان دیده می‌شود. عناصر حیوانی که در این نقشه وجود دارند فاقد قرینه هستند و در قرارگیری آنها نظم رعایت نمی‌شود. برخلاف طرح‌های دیگر درختی طرح مذکور قدمت زیادی ندارد و در برخی موارد نیز از این طرح با نام طرح درختی جنگلی نیز یاد می‌شود.
• طرح درختی سبزیکار یا آب نما، شاخه‌هایی پر از گل و برگ دارد و توسط این نقش تمامی متن فرش پر می‌شود و کمترین فضای خالی در زمینه فرش باقی نخواهد ماند. گستردگی این طرح آن‌قدر زیاد است که در برخی موارد این نقشه‌ها دارای حاشیه نیستند و در بافت آن‌ها حاشیه دیده نمی‌شود. در برخی از نقشه‌های درختی سبزی کار که در مرکز آن ترنج قرار دارد تصاویری که نشانگر آب و جویبار است در داخل مربع و مستطیل به همراه سایر طرح‌ها استفاده می‌شود که در اصطلاح به آن طرح و نقشه سبزی کاری آب‌نما گفته می‌شود. طرح و نقشه سبزی کار درختی مخصوص منطقه کرمان است و توسط طراحان آن منطقه بکار گرفته می‌شود و مشهورترین آنکه از طرح بسیار زیبا و چشم نوازی برخوردار است به شهر راور کرمان تعلق دارد.
• طرح درختی سروی طراحی زیبای این نقش مربوط به طراحان کرمانی و بختیاری است در طرح‌هایی که برای فرش‌های کرمانی کشیده می‌شود یک یا چند درخت سرو یا کاج وجود دارد که در متن یا حاشیه دیده می‌شود. در طرح‌های کشیده شده برای فرش‌های بختیاری نیز این نقش در فضای داخلی قاب‌های لوزی یا چهارگوش دیده می‌شود که بصورت پیوسته و با رنگ‌های جالب و مکرر دیده می‌شود. به یاد داشته باشید که طرح درختی سروی علاوه بر طراحان کرمانی و بختیاری به وسیله سایر طراحان نقشه‌های فرش نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• طرح درختی گلدانی ظرفی که در آن شاخه های گل گذاشته می شود، عنصر زیبایی برای طراحی فرش به حساب می آید. در برخی از طرح های گلدانی تنها یک گلدان و در برخی دیگر از فرش ها متن فرش با گلدان های کوچک و در ردیف های موازی پوشیده شده است. از انواع طرح های گلدانی می توان به دسته های گلدانی ظل السلطان، گلدانی سراسری، گلدانی ختایی، گلدانی یک طرفه، گلدانی حاج خانمی و … اشاره کرد.
• طرح و نقش درختی ، درخت نقش محوری و اصیل را دارد. طرح درختی در برخی از مواقع شاخه ، برگ و میوه دارد و در برخی موارد نیز فاقد میوه است. گاهی شاهد حضور درخت در داخل گلدان هستیم و در بعضی طرح‌ها نیز گلدان وجود ندارد. طرح‌هایی که بصورت درختی طراحی می‌شوند در بعضی از مواقع ممکن است که شامل یک درخت باشد و گاهی هم ممکن است که چند درخت در کنار هم قرار بگیرند.
• از درختان و نقشه‌های متداولی که در این طرح مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توانیم به درخت سرو ، درخت کاج ، درخت بید و مجنون و سایر درختانی که گل و میوه و برگ دارند اشاره داشته باشیم هرکدام از درختانی که در طراحی به‌کاربرده می‌شوند بیانگر نمادی خاص است. اگر در طرح ، درخت سرو به‌کاربرده شود نشانگر بلند قامتی و ایستادگی است ، بید مجنون سر در گریبان فرو بردن و مقصود از گردو نیز طول عمر زیاد است.
• طرح درختی محرابی در این طرح طاق محرابی وجود دارد و در زیر این طاق محرابی نقشی از درختان مختلف وجود دارد. از مهم‌ترین درختانی که در زیر این طاق محرابی استفاده می‌شود می‌توانیم به درخت کاج ، بید مجنون و سرو اشاره کنیم.
• طرح و نقش درختی لچک و ترنج یکی دیگر از طرح‌های درختی است و متن اصلی فرش را در بر می‌گیرد. طرح درختی لچک و ترنج منقش به درختان در اندازه‌ها و ابعاد مختلفی است که در مجاورت طرح‌های دیگر با تزئین متفاوت قرار دارد. این طرح ممکن است در بیرون از کادر لچک و یا ترنج و یا در داخل لچک و یا ترنج قرار بگیرد.