تحلیل معنا در قالیچه ی محرابی موجود در موزه متروپولیتن با روش آیکونولوژی (بخش دوم)
معرفی پیکره ی مطالعاتی
پیکره ی مطالعاتی قالیچه‌ای است با طرح محراب، غنی شده با گلابتون در اندازه 161×107 سانتیمتر و گره آن نامتقارن است. نظرات زیادی درباره ی تاریخ بافت و محل آن وجود دارد که از اوایل قرن 16 تا اواخر آن و مکان آن از شمال غرب تا کاشان را شامل میشود؛ بنا بر اظهارات پوپ قالیچه ی مذکور بافت شمال غربی ایران و اواخر قرن دهم است. و با توجه به تحقیقات میشل فرانسیس در مرکز ایران در سال 1580-1560 بافته شده است (فرانسیس، 1999 ،81؛ پوپ، 13۸۷ :1167.)
مرحله ی پیش آیکونوگرافیک
در این سطح، معنای محسوس اثر بررسی میشود. این سطح از معنا از ترکیب معنای واقعی و بیانی بدست می آید، معنای واقعی، معنایی که از مواجهه با اشکال محسوس، و درک روابط متقابل میان آنها از طریق تجربه عملی شکل می‌گیرد. معنای بیانی یا فرانمودی همان معنایی است که از جمع واکنش‌هایی که معنای پیشین در ما برانگیخته است از طریق همدلی شکل می‌گیرد. بنابراین، ذهن ما از طریق درک روابط متقابل میان اشکال ناب و کیفیات عاطفی برخواسته از آنها به معنایی فراتر دست پیدا می‌کند که ازدید پانوفسکی این معنا، ابتدایی یا طبیعی است (پانوفسکی، 1972 :4).
برای خوانش این قالیچه، با توجه به عناصر تشکیل دهنده ی متن، که در این پیکره متن کلامی و بصری است به تفکیک حاشیه‌ها صورت می‌پذیرد. جهت خوانش از بیرون به درون است. علاوه بر جهت خوانش، جهات دیگری نیز در قالیچه ی قابل پیگیری است. از جمله، چهار کتیبه ی مربع شکل،که با وصل کردن چهار کتیبه به یکدیگر مربعی حاصل میشود که در مرکز آن، کتیبة «الله اکبر» قرار می‌گیرد و جهت خوانش را به مرکز هدایت می‌کند. جهت خوانش متن کلامی به جز کتیبه زیر پیشانی محراب و اسماءالحسنی اطراف محراب، از راست به چپ است. در حالی که در اسماءالحسنی جهات مختلف و در کتیبه ی زیر محراب از چپ به راست است. همچنین در متن کلامی ضرباهنگ کند و بلعکس در متن بصری ضرباهنگ تند را می‌توان مشاهده کرد. این ضرباهنگ در زیر محراب بیشتر می‌گردد. بنابراین به‌نظر می‌رسد در متن بصری زیر محراب، «شکل‌های پیچیده و حرکتی که در آنها دیده میشود به پویایی آن منجر شده است (نامور مطلق، 1384 :20). با توجه به فرم ابرک‌ها، پیوست و گسست میان آنها، می‌توان متن را به دو مربع تقسیم کرد. مربع بالا به مرکزیت «الله اکبراً کبیرا» و پایین به مرکزیت گل شاه عباسی. در مربع پایین می‌توان پراکنش منظم گل‌های نیلوفر و ابرها را دید. ولیکن در کنار این پراکندگی، یکی از گل‌ها به دلیل رنگ و جایگاه آن در مرکز قرار می‌گیرد. در اطراف آن دو ابرک به سمت یکدیگر کشیده و دو ابر یکدیگر را دفع می‌کنند و نوعی گسست و پیوست بین آنها می‌توان مشاهده کرد که با توجه به تصویری که در جدول قرار گرفته است دو برایند یکدیگر را خنثی می‌کنند. و حرکت تنها با گسست ابر بالایی، از مربعی به مربع دیگر دیده میشود. در حالیکه در هر دو مربع با توجه به جهات که یکدیگر را خنثی می‌کنند، یک نوع ثبات مشاهده می‌گردد. به نظر می‌رسد ابرک بالایی علاوه بر دفع و گسست از ابرک زیرین، حرکتی هم جهت با قوس محراب به سمت بالا دارد. در حالیکه جهت متن کلامی به سمت پایین است، و این دو در یک نقطه به سکون و ثبات رسیده‌اند.
جدول 1 .عناصر تشکیل دهنده متن- مرحله پیش آیکونوگرافیک
| تصاویر | متن کلامی | متن بصری |
|---|---|---|
 |
شامل آیات 285-286 سوره بقره به خط ثلث است.
آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ (285) لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ (286) |
ساقه ختایی با محوریت گل شاه عباسی است. رنگ غالب سرخ، سفید است. |
 |
حاشیه دوم که حاشیه مادر نامیده میشود شامل دو کتیبه کوفی شامل آیه 87 سوره انبیاء: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ
و قسمتی آز آیه 88 سوره هود: وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ و یک کتیبه به خط ثلث است. آیه 255 سوره بقره: اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ |
4 دایره که درون آن مربعی قرار گرفته، ساقه ختایی و اسلیمی با محوریت گل شاه عباسی. و رنگ غالب به ترتیب کرم، قرمز و سیاه است. |
 |
شامل آیات 204 تا 206 سوره اعراف: وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (204) وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ (205) إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ (206) | ساقه ختایی و اسلیمی با محوریت گل شاه عباسی. رنگ غالب به ترتیب، سبز، سفید و سرخ است |
 |
در نوار دور محراب سمت راست آیات23 و 24 سوره حشر، و دیگر اسماءالحسنی قرار دارد.
هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ (23) هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ(24) الغفار، القهار، الوهاب، الرازق، الفتاح، العلیم، القابض، الباسط، الخافض، و در سمت چپ : المعز، المذل، السمیع، البصیر، الحکم، العدل اللطیف این متن کالمی در لچکی‌های محراب(اسپندرال) ادامه می یابد. سمت چپ از پایین به بالا: الحق الوکیل، القوی المتین، الولی الحمید، المحصی المبدئ در سمت راست از بالا به پایین: الوالی المتعالی، البر التواب، المنتقم العفو، الرؤف الغفور، ذوالجلال و الاکرام، الجامع الملک المالک ، المقسط المغنی، الضار الغنی، النافع النور، الهادی البدیع، الوارث‌الباقی، الرشید الصبور |
در نوار دور محراب، متن بصری، محراب یا طاق است. و در لچکی های محراب متن بصری 12 قطعه نور در هر سمت است. |
 |
در زیر پیشانی محراب متن کلامی»الله اکبر کبیرا« است. که به صورت معکوس نوشته شده است
|
متن بصری شامل چهار ابرک، گل‌های (بترمه) شاه عباسی است. رنگ‌های غالب به ترتیب، سرخ، سیاه و سفید است |
- یعقوب آژند
- بهمن نامورمطلق
- ساحل عرفان منش
