نگاهی به وضعیت فرش دستباف اردبیل تنها صنعت بومی سازی شده/ هنر فرش بافی جایگزینی برای درآمد نفتی

فرش دستباف ایران متأثر از ویژگی­‌های برجسته­ فرهنگی و هنری آن در سده‌­ها و دهه­‌های گذشته، همواره به‌عنوان یکی از کالاهای برجسته در سبد صادرات غیرنفتی ایران مطرح بوده و با وجود تمام چالش‌ها و بی‌توجهی‌ها به صنعت فرش، این هنر ـ صنعت به لحاظ هنری بودن و آمیختگی آن با فرهنگ اصیل ایرانی، هنوز جایگاه خود را حفظ کرده است.

خبرگزاری فارس ـ اردبیل| حامد قادری:در اقتصاد رقابتی امروز که با تغییر و تحولات پرشتاب محیط بین‌المللی و گذر از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی همراه است، توانایی در رقابت‌پذیری به‌مثابه موتور توسعه شرکت­‌ها عمل می­‌کند که در نهایت سبب افزایش بهره­‌وری خواهد شد. شاید یکی از مهم­ترین مباحث اقتصادی روز در سراسر دنیا بحث رقابت‌پذیری و ارتقای صنایع مختلف برای بقا و رشد در عرصه­ متلاطم بازارهای جهانی باشد.

امروز صنعت فرش دستباف در عرصه­ ملی و بین‌المللی نسبتا جایگاه مناسبی دارد و شهرها و کشورهایی که توانسته‌اند مزایای رقابتی بیشتری داشته باشند، موفق‌تر بوده و تولید و صادرات بیشتری دارند.

فرش دستباف ایران متأثر از ویژگی­‌های برجسته­ فرهنگی و هنری آن در سده‌­ها و دهه­‌های گذشته، همواره به‌عنوان یکی از کالاهای برجسته در سبد صادرات غیرنفتی ایران مطرح بوده و است؛ به‌گونه‌ای که طی سال­‌های متمادی نخستین و بالاترین ردیف ارزآوری در صادرات ایران و حدود ۷ درصد اشتغال کل کشور و معیشت چند میلیون نفر را به خود اختصاص داده است.

فرش دستباف از جمله صنایع دستی است که از آن به‌عنوان تنها صنعت بومی‌سازی شده یاد می‌شود و این صنعت در عین حال که به سرمایه اولیه اندکی نیاز دارد، بسیار پردرآمد و پربازده است.

این ظرفیت وجود دارد که فرش دستباف و صنایع دستی ایران جایگزین درآمد نفتی کشور شده و به نوعی صادرات این هنر ـ صنعت عامل ارزآوری بوده و زمینه اشتغال بسیاری از هنرمندان فرش‌باف را ایجاد کند.

این روزها یکی از دغدغه‌های اصلی و اساسی روز جامعه بحث ایجاد اشتغال و رفع معضل بیکاری است که صنعت قالی‌بافی با توجه به پیشینه تاریخی، شهرت جهانی و پتانسیل‌های بالای خود در بحث ایجاد اشتغال می‌تواند راه چاره‌ای مناسب برای رفع معضل بیکاری در کشور و به‌خصوص در روستاها باشد.

فرش دستباف ریشه در تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران‌ زمین داشته و برخلاف دیگر صنایع‌ دستی ایرانی، توسط گروه عظیمی از مردم و برای تمامی قشرهای جامعه در پراکندگی جغرافیایی گسترده‌‌ای در همه کشور و در میان اقوام و خرده‌ فرهنگ‌های مختلف ایران تولید می­‌شود و به همین علت شاخصه فرهنگی این سرزمین در دنیاست. فرش ایرانی کالای صرفاً صنعتی نیست، بلکه کالایی فرهنگی است که پیشینه تاریخی و هنری را در پشت سر خود دارد.

فرش ایرانی کالای صرفاً صنعتی نیست، بلکه کالایی فرهنگی است که پیشینه تاریخی و هنری را در پشت سر خود دارد

هنر صنعت فرش دستباف گستره­‌ای از اقشار، هنرمندان، بازرگانان، کارآفرینان و دانش‌پژوهان را در برگرفته و بسیاری از خانوارهای ایرانی به داشتن فرش دستباف تمایل دارند.

با وجود پتانسیل بالا در حوزه فرش، این صنعت در طی سالیان گذشته به خصوص در استان اردبیل با چالش سختی مواجه شده و در دوران رکود به سر می‌برد و باید به این سوالات پاسخ دهیم که چگونه می‌توان صنعتی را که می‌تواند عامل اشتغال، ارزآوری، توسعه هنر و فرهنگ در دنیا و … باشد، مورد غفلت قرار داد؟

فرش دستباف اردبیل نیز با قدمت زیاد، در دوره­‌های گذشته دارای ارزش بسیاری در داخل و خارج از کشور بوده است، به‌طوری‌که فرش بافته‌شده در دوران صفویه ازجمله فرش­‌های بسیار ارزشمند بوده که امروز در موزه انگلستان نگهداری می‌شود؛ اما در سال‌­های اخیر با وجود برخی موانع از جمله عدم توجه به رنگ و شکل، عدم توجه به خواسته مشتریان، عدم توجه به بحث رقابت، تحریم‌­ها و…، متأسفانه صادرات و فروش این کالای هنری و صنعتی را با مشکلاتی مواجه کرده است.

فرش بافته‌شده در دوران صفویه ازجمله فرش­‌های بسیار ارزشمند بوده که امروز در موزه انگلستان نگهداری می‌شود

با توجه به پتانسیل‌های موجود در استان اردبیل این استان هم‌اکنون نیز می‌تواند پا‌به‌پای سایر مناطق فعال در این حوزه نقش آفرینی کند؛ در حال‌حاضر صنعت فرش دستباف اردبیل که روزگاری به عنوان یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مناطق تولید فرش‌های نفیس و گران‌بها به شمار می‌رفت و شهرت قالی معروف اردبیل در جهان مهر تاییدی بر این ادعا است، در تار و پود مشکلات گیر کرده و نیازمند یاری‌رسانی تمامی دلسوزان هنر فرش‌بافی از فعالان و هنرمندان در این حوزه گرفته تا دولت‌مردان و مسؤولان و فعالان بخش‌خصوصی است.

برای حل مشکلات حوزه فرش نیاز است تا دولت و بخش خصوصی ورود جدی به این صنعت داشته باشند و بافندگان نیز نیازها و سلایق موجود در بازار داخلی و بین‌المللی را به خوبی بشناسند و متناسب با این نیازها و سلایق اقدام به تولیدات خود کنند.

وجود بیش از ۳۱هزار نفر در عرصه تولید و فروش فرش دستباف در سطح استان اردبیل، ضرورت توجه به این هنر ـ صنعت ارزشمند را افزایش می‌دهد، همین‌طور ثبت جهانی مالکیت معنوی ۱۰ طرح فرش دستباف اردبیل نشان از اصالت و هویت این هنر صنعت در منطقه دارد.

نیاز اساسی به تقویت سرمایه اجتماعی در صنعت فرش اردبیل

اسحق رسولی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس در اردبیل، چالش‌های پیش روی صنعت فرش دستباف را غیرقابل انکار دانست و اظهار کرد: با وجود تمام چالش‌ها و بی‌توجهی‌ها به صنعت فرش، این هنر ـ صنعت به لحاظ هنری بودن و آمیختگی آن با فرهنگ اصیل ایرانی هنوز خود را حفظ کرده است.

عامل توسعه خوشه فرش استان اردبیل افزود: ضعف‌هایی در حوزه فرش وجود دارد که باید رفع شود و در راستای حل آن یک‌سری اقداماتی انجام می‌شود اما به هیچ وجه کافی نیست و علت آن وجود بی‌ثباتی در سازمان‌های مرتبط است.

با وجود تمام چالش‌ها و بی‌توجهی‌ها به صنعت فرش، این هنر ـ صنعت به لحاظ هنری بودن و آمیختگی آن با فرهنگ اصیل ایرانی هنوز خود را حفظ کرده است.

وی تصریح کرد: برای بی‌ثباتی این سازمان می‌توان تغییرات مدام و پشت سر هم مدیریتی در سازمان ملی  فرش را مثال زد و ساختار سازمانی آن سبب شده قدرت و اختیاراتش متناسب با مسؤولیتش نباشد و دچار سیاست‌زدگی باشد.

عامل توسعه خوشه فرش استان اردبیل به نقش موثر مدیریت در حوزه فرش اشاره کرد و گفت: تشکل‌های فرش در اردبیل باید در زمینه‌های مختلف همکاری بیشتری داشته باشند، در واقع باید گفت که سرمایه‌های اجتماعی در حوزه فرش ضعیف است و این سرمایه باید در بین تشکل‌ها تقویت شود.

«عدم وجود بازاریابی و طرح مناسب» مشکل اصلی فرش اردبیل

رسولی تاکید کرد: بین اداره کل صمت و اداره کار باید هماهنگی مطلوب‌تری برقرار شود و از موازی‌کاری پرهیز شود.

وی مشکل اصلی حوزه فرش اردبیل را بازاریابی و صادرات عنوان کرد و افزود: نیاز است تا برای فرش اردبیل بازاریابی داخلی و بین المللی تقویت شود و طرح و نقشه فرش متناسب با سلیقه نسل جدید برگزیده شود که این موضوع بسیار مهمی است چرا که دیگر طرح‌ها و نقشه‌های قدیمی فرش در بازار طالب ندارد.

طرح و نقشه فرش باید متناسب با سلیقه نسل جدید برگزیده شود که این موضوع بسیار مهمی است.

نبود بیمه مشکل اصلی بافندگان فرش است

رسولی به عمده مشکل بافندگان اشاره کرد و یادآور شد: در طی سالیان گذشته ۱۲ هزار بافنده بیمه شده به ۷ هزار نفر نزول کرده و کماکان نبود بیمه مشکل اصلی بافندگان فرش است.

عامل توسعه خوشه فرش استان اردبیل گفت: باتوجه به اینکه هنر ـ صنعت فرش از جمله صنعت‌های سخت به شمار می‌رود لذا نبود حمایت کافی از بافندگان سبب ریزش در بین آن‌ها می‌شود لذا نیاز است تا نسل جدید را با حوزه فرش آشنا کنیم و راه آن تقویت جنبه هنری فرش است.

فرش‌بافی یعنی اشتغال‌زایی با حداقل سرمایه

مالک اژدر حسنی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستبافت استان اردبیل  اظهار کرد: فرش‌بافی شغلی است که با کمترین سرمایه‌گذاری بیشترین اشتغال‌زایی و ارزآوری را دارد و فرش هویت، شناسنامه و تاریخ این مرز و بوم را نمایان می‌سازد و در بسیاری از مناطق دنیا ایران را با فرش می‌شناسند.

فرش هویت، شناسنامه و تاریخ این مرز و بوم را نمایان می‌سازد و در بسیاری از مناطق دنیا ایران را با فرش می‌شناسند.

وی ضمن ابراز تاسف از کم اهمیت شدن صنعت فرش در داخل کشور  بیان کرد: با وجود اینکه فرش ایران در دنیا از جایگاه و احترام خاصی برخوردار است اما متاسفانه این صنعت مورد بی‌توجهی مسؤولان، بخش خصوصی و بافندگان قرار گرفته است.

خبری از تسهیلات ارزان قیمت نیست

رییس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف استان اردبیل گفت: فرش‌بافی سبب می‌شود تا اعضای خانواده بیشتر در کنار یکدیگر باشند و در سایه این صنعت علاوه بر جنبه‌های اقتصادی از آسیب‌های اجتماعی و بزه جلوگیری می‌شود و با کمترین هزینه شاهد برپایی کارگاه‌های خانگی می‌شویم و درآمد خوبی هم روانه خانه‌ها می‌شود.

حسنی تاکید کرد: ۷ سال است که بافندگان منتظر تسهیلات کم‌بهره دولتی هستند اما کماکان خبری از این تسهیلات نیست و بیمه بافندگان نیز همچنان مورد غفلت دولتمردان قرار گرفته است.

۷ سال است که بافندگان منتظر تسهیلات کم بهره دولتی هستند اما کماکان خبری از این تسهیلات نیست.

موازی‌کاری عامل عقب‌ماندگی صنعت فرش اردبیل

وی با اشاره به وجود موازی‌کاری در بین دستگاه‌های اجرایی در خصوص صنعت فرش، عنوان کرد: متولی اصلی فرش اداره کل صمت است اما اداره کار، استانداری، بهزیستی و… نیز در زمینه فرش فعالیت می‌کنند و این موضوع یک موازی کاری بی‌ثمر در حوزه فرش به وجود آورده است.

حسنی یادآور شد: بیش از ۵۰ هزار بافنده فرش دستباف در این استان شناسایی شده‌اند که از این تعداد ۳۳ هزار نفر دارای شناسنامه فعالیت در صنعت تولید فرش هستند.

وی با بیان این‌که میزان تولید بافندگان فرش استان هم‌اکنون به ۹۰ هزار متر مربع در سال می‌رسد، اظهار داشت: امسال هدف‌گذاری اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف استان حمایت همه‌جانبه از تولیدکنندگان در صنعت فرش است و تلاش می‌شود با به‌کارگیری سیاست‌های کاری جدید میزان تولید فرش دستباف استان به ۱۲۰ هزار متر مربع افزایش یابد.

نیاز صنعت فرش استان به حضور فعالان بخش خصوصی

وی افزود: بها دادن به بخش خصوصی مهم‌ترین عامل توسعه صنعت فرش خواهد بود، به طوری که تجربه نشان داده، در اصنافی همانند فرش تا زمانی‌ که تمامی اقدامات از سوی دولت انجام شود نه تنها توسعه‌ای رخ نداده، بلکه نتیجه عکس دریافت شده است؛ به همین دلیل برای توسعه این صنعت باید جایگاه بخش خصوصی و دولت در این حوزه به طور مجزا و تخصصی تعریف شود.

حسنی گفت: در کنار دیگر برنامه‌ریزی‌ها برای ایجاد اشتغال در هر صنف باید با همکاری اتحادیه‌های مربوطه انجام شود که متأسفانه عدم اجرای این موضوع نیز در استان اردبیل باعث هدر رفت سرمایه‌های استان می‌شود؛ برای مثال، به وفور مشاهده شده که تسهیلات ارزان قیمت اشتغال‌زایی به افراد غیرمتخصص ارائه شده که منجر به خروج این تسهیلات از استان شده و این موضوع می‌تواند در دراز مدت آسیب جدی به تولید و اشتغال استان وارد کند.

اظهارات مسؤولان در جهت حمایت از تولیدکنندگان فرش دستباف اردبیل

اکبر بهنام‌جو، استاندار اردبیل در خردادماه سال‌جاری در نشست با فعالان فرش و بررسی مشکلات این قشر خواستار پرهیز از موازی کاری و حفظ افراد توانمند برای توسعه این صنعت و ورود به صادرات فرش شده و اظهار کرده بود: تولیدکنندگان فرش در استان اردبیل حمایت می‌شوند

وی  بر انسجام و همگرایی فعالان و تولیدکنندگان فرش دست‌بافت در استان تاکید کرده و افزوده بود: تولید فرش به‌صورت جزء نمی‌تواند این محصول را در سطح بازارهای ملی و جهانی مطرح کند.

استاندار اردبیل تصریح کرده بود: باید دستگاه‌های متولی و همچنین مسؤولان اتحادیه‌های صنفی، شهری و روستایی در تقویت توانمندی‌های این حوزه تلاش کرده و با همگرایی و وحدت رویه در جذب بازار تاثیرگذار باشند.

بهنام‌جو حراست از نیروی انسانی، استفاده از سیستم‌های طراحی به روز و پرهیز از مسائل حاشیه‌ای را در رونق قالیبافی استان با اهمیت دانسته و با اشاره به تاثیر شیوع کرونا بر این صنعت، خواستار استفاده تولیدکنندگان از  تسهیلات مشاغل آسیب‌دیده از کرونا شده بود.

کرونا باعث رکود بازار فرش شد

اما این روزها علاوه بر مشکلات اساسی بافندگان فرش دستباف، مشکل دیگری نیز به آن اضافه شده است؛ بیماری کرونا و کاهش درخواست کالاهای لوکس در جهان و به نوعی کاهش خرید این کالای فرهنگی و صنعتی باعث شده تا بافندگان فرش دستباف با مشکلات عدیده‌ای مواجه شوند.

حامد چمن‌رخ، عضو هیات مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف چندی پیش در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس اظهار کرد: با توجه به مشکلات و محدودیت‌های صادراتی ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و مشکلات داخلی، اشتغال در این بخش دچار تهدید شده است.

وی افزود: علاوه بر محدودیت‌های صادراتی که ناشی از تحریم‌های خارجی و همچنین قوانین دست و پاگیر داخلی مانند (رفع تعهد ارزی)، شیوع ویروس کرونا نیز بازار فرش دستباف را دچار رکود کرده است، زیرا با شیوع این ویروس در اواخر سال ۹۸ در کشور فروشندگان و عرضه‌کنندگان فرش دستباف بازار شب عید را از دست دادند.

«مشکلات معیشتی مردم» عامل کاهش فروش فرش

وی با اشاره به مشکلات معیشتی مردم بیان داشت: فرش به‌عنوان یک کالای غیرضروری هیچ گاه در سبد خانوار جزء کالاهای اولویت‌دار نیست و از آن‌جا که در شرایط سخت اقتصادی معمولا کالاهای اساسی و ضروری در اولویت خرید خانوارها بوده و کالایی مانند فرش کاملا در حاشیه قرار می‌گیرد، بنابراین کاهش خرید آن عامل دیگری برای بی‌رونق شدن خرید فرش دستباف است.

چمن‌رخ با بیان اینکه ۲ میلیون نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در حوزه فرش دستباف اشتغال دارند، گفت: قطعا کاهش صادرات و کاهش مصرف داخلی بر اشتغال این بخش اثرات منفی خواهد گذاشت.

با توجه به اشتغال ۲ میلیون نفر به صورت مستقیم و غیر مستقیم در حوزه فرش دستباف کشور، قطعا کاهش صادرات و کاهش مصرف داخلی بر اشتغال این بخش اثرات منفی خواهد گذاشت.

عضو هیات مدیرت اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف با اشاره به عدم برگزاری نمایشگاه فرش دستباف در شهریور ماه گذشته اظهار داشت: عدم برگزاری این نمایشگاه بنا به خواسته جامعه فرش دستباف ایران به علت شرایط خاص کشور صورت گرفت و جامعه فرش ایران با توجه به شیوع بیماری کرونا و در راستای جلوگیری از شیوع بیشتر این بیماری تصمیم گرفت تا این نمایشگاه برگزار نشود، اما قطعا عدم برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی اثرات منفی خود را بر بازار فرش دستباف و رکود خواهد گذاشت.

کاهش ادامه‌دار صادرات فرش از سال ۹۷

صادرات فرش دستباف ایرانی در سال ۱۳۹۶ که به میزان ۴۲۶ میلیون دلار بود، در سال ۱۳۹۷ به ۲۳۸ میلیون دلار کاهش یافت و بالاخره با افت شدید صادرات فرش دستباف در سال گذشته صادرات این کالا به ۶۹ میلیون دلار رسید و در چهار ماهه ابتدای امسال نیز به ۱۵ میلیارد دلار رسید.

گفتنی است رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف علت کاهش صادرات به خصوص در سال‌های ۹۸ و ۹۹ را عوامل مختلف از جمله محدودیت‌های صادراتی بعد از تحریم‌ها و همچنین مشکلات رفع تعهد ارزی عنوان می‌کند.

البته بسته شدن مرزها در ۲ ماهه ابتدای سال به دلیل شیوع کرونا هم عامل دیگر کاهش صادرات فرش دستباف ایران در سال‌جاری است.

گفتنی است؛ ۱۰ کشور اول واردکننده فرش دستباف از ایران در سال ۱۳۹۷ عبارت بوده‌اند از کشورهای ایالات متحده آمریکا، آلمان، امارات متحده عربی، ژاپن، لبنان، استرالیا، کانادا، قطر، ایتالیا و پاکستان و ۱۰ کشور اول وارد کننده فرش دستباف از ایران در سال ۱۳۹۸ نیز کشورهای ژاپن، آلمان، امارات، لبنان، آفریقای جنوبی، قطر، ایتالیا، استرالیا، انگلیس و هند بودند که مقایسه ارقام صادراتی به این کشورها در سال‌های ۹۷ و ۹۸ نشان می‌دهد که صادرات فرش به کشورهای مختلف کاهش یافته است.

صادرات فرش دستباف ایران به ژاپن در سال ۱۳۹۷ ارزی معادل ۲۴ میلیون دلار داشته که در سال ۹۸ به ۱۳ میلیون و ۲۰۰ هزار دلار کاهش یافته است، صادرات فرش ایران به آلمان نیز در سال ۱۳۹۷ معادل ۳۶ میلیون دلار بوده که در سال ۱۳۹۸ به ۱۲ میلیون و ۹۰۰ هزار دلار کاهش یافته است.

همچنین صادرات فرش دستباف ایران از ۱۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ به استرالیا به ۲ میلیون و ۳۰۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۸ کاهش یافت و از ۲۹ میلیون دلار صادرات این کالا در سال ۱۳۹۷ به امارات به ۵ میلیون و ۸۰۰ هزار دلار کاهش یافت.

رتبه سوم صادرات فرش دستباف ایران با وجود کاهش صادرات

با وجود تمام مشکلات و مسائل مطرح شده و کاهش صادرات این محصول ارزشمند، باز ایران در رتبه سوم صادرات فرش دستباف جهان ایستاده، به‌طوری‌که ایران در سال ۲۰۱۸ با ۲۳۸ میلیون دلار صادرات فرش بعد از هند رتبه دوم صادرات این کالا را داشت اما با کاهش صادرات این کالا به ۷۳ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ ایران رسیده است.

در سال ۲۰۱۸ هند ۳۱۴، پاکستان ۶۶، ایران ۲۳۸، نپال ۷۳، ترکیه ۴۲ و چین ۴۹ میلیون دلار صادرات فرش دستباف به جهان داشته‌اند.

در سال ۲۰۱۹ نیز هند ۳۱۹، پاکستان ۸۰، ایران ۷۳، نپال ۶۷، ترکیه ۴۷، چین ۳۸ میلیون دلار صادرات فرش دستباف داشته‌اند.(منبع)

به گزارش خبرگزاری فارس، تقویت سرمایه اجتماعی در حوزه فرش، هماهنگی مضاعف دستگاه‌های اجرایی و تشکل‌های فرش، دوری از موازی‌کاری، حضور پررنگ بخش خصوصی در صنعت فرش و همچنین نیازسنجی و توجه به سلیقه خریداران توسط بافندگان و به روزرسانی طرح‌ها و نقشه‌های فرش از جمله مواردی است که می‌تواند صنعت فرش را تقویت کند. در این میان نباید حمایت از بافندگان فرش از طریق ارائه تسهیلات ارزان قیمت و حل مشکل بیمه بافندگان از سوی مسؤولان مورد غفلت واقع شود.

ایجاد مراکز دائمی عرضه و فروش فرش دستباف اردبیل و حمایت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری از بافندگان این هنر صنعت ارزشمند استان می‌تواند عامل ایجاد اشتغال پایدار در استان و به‌خصوص در روستاها شده و حتی عامل کاهش مهاجرت به شهرها شود.

در این بین ایجاد کریدور صادراتی فرش دستباف استان و بهره‌گیری از عرصه ارتباطات همانند فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در جهت فروش و ایجاد زمینه معرفی این هنر صنعت در راستای صادرات هر چه بیشتر آن می‌تواند فرش دستباف استان را در عرصه رقابتی ملی و بین‌المللی ارتقاء دهد.