رنگ زای بدون مازوج؛ گیاهی است ضعیف از تیره “كوكناریان” كه در رنگرزی به كار می رود. برگ های دراز و باریك دارد و گل هایش زرد خوشه ای است.
تخم آن را در بهار بر روی زمین می پاشند و پس از بارور شدن بوته اش را كنده و خشك می كنند و جز ریشه، بقیه آن را خرد كرده و به مصرف می رسانند. اگر چه در تمام قسمت های این گیاه مادّه رنگی وجود دارد، اما، در گل، برگ و ساقه آن مادّه زرد بیشتری است كه به كار رنگرزی نخ قالی می آید و رنگی است طبیعی و پلی ژنتیك.
اسپرك را برداغ، اسفرك، زریر و اكلیل الملك و كاوشك نیز نامند.
این گیاه، كه از قدیمی ترین رنگ های زرد است و مصرف آن درایران نزدیک 5000 سال سابقه دارد، در اغلب نقاط كشور به ویژه خراسان، کرمان، يزد، دامنه های البرز، منجیل و شیراز به صورت خودرو می روید.
در خراسان و كرمان و یزد نیز در اول بهار كشت می شود. اسپرك از مهم ترین رنگ های زرد طبیعی است و ثبات آن با دندانه آلومینیوم در برابر نور، به ویژه در الياف ابريشم، عالی است و رنگرزی با آن بسیار ساده و حاصل آن، در صورت استفاده از گیاه تازه، الیافی لطیف به رنگ شفاف است. در رنگرزی از ترکیب پوست انار با اسپرك، رنگ زرد نارنجی به دست می آورند. ازاین گیاه برای به دست آوردن رنگ های زیتونی، لیمویی، سبز و نارنجی با تركیب املاح مختلف استفاده می کنند.
برای رنگرزی با اسپرك، معمولاً، پشم را یك ساعت با محلول زاج می جوشانند و پس از آن حدود 12 ساعت در آب سرد قرار می دهند. رنگرزی پشم با اسپرك مانند قرمز دانه و روناس است. مادّه رنگی اسپرك را كارتامین می نامند.
برای رنگرزی با اسپرك، از دندانه های مختلف برای دریافت رنگ های گوناگون استفاده می کنند، از جمله:
- زاج سفید، برای به دست آوردن زرد لیمویی (روش كار دندانه دادن قبل از رنگرزی است)؛
- كروم، برای استحصال رنگ زرد طلایی؛
- زاج و قلع، برای به دست آوردن نارنجی؛
- سولفات فرو، برای رنگ خاكستری.
طرز تهیه رنگ از اسپرك بدین ترتیب است كه اسپرك را در آب سرد قرارداده و حرارت می دهند و بدون آنكه آب بجوشد آن را برای مدت لازم گرم نگه می دارند. پس از آنكه رنگ دلخواه به دست آمد آب رنگ را صاف كرده و الیاف را به پاتيل یا حمام رنگ وارد می كنند.
