فرش بیجار (قسمت دوازدهم)

نقوش شیری در فرش بیجار

نقوش جانوری که با الهام از طبیعت در طراحی فرش به کاربرده می‌شوند معنای اسطوره‌ای وسیعی دارند.

این نقوش چه به صورت نقش اصلی و چه به صورت ریز نقش استفاده شده باشد رمزگونه بوده است. درست است که این اسطوره ها در هر فرهنگی معقولات و مناسبات انسانها با همنوعان و نظام کائنات را قابل فهم نموده و به جهان هستی معنا بخشیده است و این طرز نگرش مبتنی برداشت های ذهنی، فرهنگی جامعه در ادوار کهن است.

اما این معنای ساده در دستبافته‌ های عشایری و روستایی ایران قابل مشاهده است. همانگونه که گفته شد نقوش جانوری هر کدام دارای معانی خاصی هستند یکی از این نقوش که در گبه ها و قالی‌ های فارس بسیار مورد استفاده قرار گرفته نقش شیر است.این قالیها و گبه ها با نقش شیر یا برای مصرف شخصی بافندگان بوده یا برای خوانین و بزرگان بافته می شده است.

بافندگان در قالیها و گبه های شیری قصد داشته اند به شیوه ی خاص و کاملا شخصی احساس خود را نسبت به کسی که برایش قالی می بافتند بیان کنند. شیر پادشاه درنده گان همیشه در مرکز قالی قرار گرفته است این حیوان پرقدرت و نجیب از دیر باز هماورد شاهان بوده و در نقوش تخت جمشید و ظروف نقره ی ساسانی و در قالیهای شکارگاهی قرن شانزده ایران بوده و همه جا شیر را در جدال با دلاوران دیده ایم. شیر به صورت یک نماد سلطانی درآمده و دست کم یک نماد قدرت و شجاعت شد.

به همین علت است که در زبان فارسی و عربی نام شیر به مردان اطلاق می شود. زنان قالیباف عشایری نیز این حیوان را نماد مناسبی یافته اند که زینت بخش قالی‌ هایی گردد که یا برای چادر خوانین بافته می شده یا اینکه اگر برای خودشان می بافتند بازهم هنگام بافتن در فکر صولت وسطوت خوانین بودند.

قدمت شیر سلطنتی دست کم به سه هزار سال پیش برمیگردد مجسمه های این حیوان که در آذربایجان یافته شده مربوط به هزار سال ق.م بوده است. این سنت همچنان تا زمان ما ادامه یافته، هرچند که کاربرد شیر دیگر منحصر به پادشاهان و شاهزادگان نیست و افراد طبقات پایین تر نیز از این رسم بهره مند شده اند.

شیرهای سنگی ایستاده که در طی قرون گذشته علیرغم منع مجسمه سازی در دین اسلام در منطقه ی فارس و نقاط دیگر منشأ شیرهای سنگی و گبه های شیری همان سنت دیرین باستانی است که به صورتهای دیگردیده شده است. همانگونه که گفته شد نقش شیر در اکثر نقاط عشایری بافته می شده اما این نقش برخلاف سایر نقاط به فرشهای شهری بیجار نفوذ کرد اما منشأ قالیچه های شیری بیجار با گبه های شیری کاملأ متفاوت بود این نقوش همچون طرح گلفرنگ یک طرح وارد شده به فرش بیجار بوده و منشأ آن پارچه های لهستانی یا اتریشی است که در دوره ی قاجاربه ایران وارد می شدند.

این طرح در دوره‌ی قاجاریه در فرشهای حلوایی بیجار دیده میشده و تا اوایل دوره ی پهلوی اول رواج داشت این فرشها مورد قبول طراحان واقع شد تا قبل از ورود این نقش تمامی نقوش بیجار منقطع بود اما این طرح یک سراسری و یک دوم بود شیر در این قالیچه نه به صورت انتزاعی بلکه به صورت کاملا واقعی و روپایی طراحی می شده است حاشیه این فرش دوسکامی (جام شراب) است.

در اين نقش که اغلب در حاشيه فرش ها به کار می رود دو برگ در دو طرف يک جام تصوير می‌شود اين دو برگ پهن نمادی از همان دو دلفين يا دو ماهی است که در نقوش هراتی از آن سخن گفته و جام نيز نماد آئين مهر است و به اين ترتيب اين نقش يا حاشيه دو ستکامی هم از آئين مهر بر روی فرش ايران يادگار مانده است. رنگ زمینه قرمز دوغی و رنگ موتیف ها طلایی (نماد سلطنت) و آبی هوایی است.

طرحهای غیر بومی بیجار

نویسنده: سمیه(سیمین)خسروی دانشجوی ارشد فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز