خشک کردن روناس
در مصاحبه‌ای که با آقای حقیقی داشتم چنین فرمود:
«ریشه‌ها را بعد از برداشت به مدت ۱۵ روز در هوای آزاد و در مقابل نور آفتاب قرار می‌دهیم تا رطوبت خود را از دست دهد،سپس آنرا به آسیاب‌های مخصوص روناس سابی می‌فرستند تا به صورت پودر درآید، عملکرد روناس در ریشه‌تر روناس بین ۱۵-۲۰ تن در هکتار است که ۱۰-۱۲ درصد آن رنگ است، میزان تولید محصول سه و چهارساله بیشتر از دوسال است، به طور متوسط عملکرد روناس سه ساله بین ۱۰-۱۵ تن ریشه خشک می‌باشد.»
خرمن ریشه روناس پس از برداشت در مزرعه، ریشه روناس را در مزرعه در مقابل نور خورشید قرار می‌دهد تا خوب خشک شود.
بذرگیری روناس:
در مصاحبه‌ای که با مهندس عسگرزاده داشتم در رابطه با نحوه بذرگیری روناس چنین می‌فرمایند: «در تابستان سال دوم روناس را برای بذرگیری به حال خود می‌گذاریم تا به گل بنشیند و در موقع گل دادن هر ۶ روز یکمرتبه گیاه را آبیاری می‌کند، بعد از اینکه گل تشکیل گردید، در شهریورماه بذرگیری می‌کند، میزان بذرگیری هر هکتار ۳/۱-۱ تن می‌باشد»
فرآورده‌های روناس:
در مصاحبه‌ای که با مهندس کریم‌زاده داشتم در این رابطه می‌فرماید:
«محصول تولیدی روناس در کارگاه‌های روناس سابی به سه دسته تقسیم می‌شود.
- روناس درجه یک این نوع محصول از مغز ریشه روناس که در اصطلاح محلی به مغزدرجه یک معروف است تشکیل گردیده و طوری بدست می آید که پس از اینکه ریشه را کمی خرد کردند پوست آنرا از مغزش جدا کردند و مغز ریشه را در آسیاب ساییدند، سپس در کیسه گونی بسته بندی می‌کنند، روناس درجه یک خالص‌ترین نوع این محصول می‌باشد که در نهایت رنگ بیشتری و مرغوبتری تولید می‌کند.
- روناس درجه دو یا معمولی: این نوع محصول به مغزی معمولی معروف است و به این صورت تهیه می‌شود که پوست و مغز ریشه را با هم می‌سایند و سپس بسته بندی می‌کنند. روناس درجه دو از نظر کیفیت و مرغوبیت پایین‌تر از روناس درجه یک است.
- روناس درجه سه: محصول درجه سه بدین ترتیب بدست می‌آید که به روناس درجه دو به نسبت ۲۰% پوست ریشه ساییده شده اضافه و ناخالص‌تر از روناس درجه یک و دو می‌باشد. ضمناًُ رنگ استخراج شده کدر‌تر و نامرغوب‌تر از انواع قبلی است.»
روش تهیه و گرفتن رنگ از ریشه روناس
در کتاب پژوهش در فرش ایران آمده است که:
«در مهرماه ریشه روناس را از زمین بیرون آورده و خشک می‌نمایند،این خشک نمودن در برخی از مناطق متفاوت و در کوره‌های ویژه‌ای انجام می‌گیرد، در این کوره‌ها دما را به ۶۰ درجه سانتیگراد رسانیده و دو تا سه روز در آنجا نگهداری می‌کنند و در مناطق دیگر ریشه روناس را در آفتاب خشک می‌کنند ولی برخی معتقدند بهتر آنست که ریشه روناس را در سایه خشک کنند، زیرا دمای کوره و تابش آفتاب از نیروی رنگی روناس خواهد کاست. پس از خشک کردن ریشه‌ها را با چوب می‌کوبند و سپس آسیاب می‌کنند هر اندازه مواد خارجی روناس بهتر گرفته شود روناس به دست آمده مرغوب‌تر خواهد بود برای جدا ساختن مواد خارجی از ریشه روناس باید مدتی آنرا در آب قرار داده و سپس خشک کرد و یا اینکه ریشه را با روغن چرب کرد. در این روش پوسته خشک و سپس جدا می‌شود. البته با چرب کردن رنگ حاصله شفافیت خود را از دست می‌دهد. آلیزارین طبیعی در ریشه روناس وجود دارد که برای بدست آوردن آن از مواد دیگر موجود در روناس باید به طریق زیر عمل باید کرد.
ریشه روناس را نرم ساییده در کوره ویژه‌ای قرار می‌دهند به وسیله لوله‌ای به آن بخار وارد می‌نمایند و این کار را تا چندین ساعت ادامه می‌دهند، در این حالت ماده زرد موجود در ریشه روناس از بین می‌رود.»
به گفته ویکتوریا افشار در کتاب فرایند و روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی:
«همانطور که گفته شد رنگ در این گیاه بیشتر در ریشه گیاه موجود است که شامل قسمتهای زیر است:
- خارجی‌ترین بخش که لایه چوب پنبه‌ای ریشه است که بسیار نازک و به رنگ قهوه‌ای است.
- پاراشیسم پوستی که نسبتاً ضخیم است.
- استوانه مرکزی که نازک و به رنگ قرمز است.
قدرت رنگی ریشه روناس با مدت زمانی که در خاک می‌ماند نسبت مستقیم دارد. کهنگی و تازگی روناس را از طعم و رنگ آن به خوبی می‌توان تشخیص داد. طعم ریشه جوان شیرین و گیاه پیر گس و تلخ است. ریشه این گیاه بخصوص پارانشیسم پوستی آن واحد گلوکوزی است که تحت دیاستازی تجزیه می‌شود و آلیزارین می‌دهد، این ماده رنگی اگر درون شیره سلولی دیده شود به رنگ زرد است ولی در مجاورت هوا قرمز رنگ می‌شود.
ماده رنگی ریشه روناس نامهای مختلفی دارد مثل: Lizari، Knapd، garance، madder شماره روناس در کالر ایندکس ۶-۱۲ است.»
در مصاحبه‌ای که با استاد حقیقی داشتم:
«برای استفاده از ریشه روناس باید پس از خشک کردن آن نخست پوسته خارجی را که باعث کدری رنگ می‌شود از آن جدا کرد و سپس آنرا کوبید، این عمل بیشتر برای جداکردن خاک از ریشه انجام می‌گردد که ممکن است برای سهولت مدت آن را در آب قرار دهند و سپس خشک کنند و یا اینکه ریشه را با روغن چرب کرد. در این روش پوسته خشک و سپس خرد و جدا می‌شود. البته با چرب کردن رنگ حاصله شفافیت خود را از دست می‌دهد.
پس از این مرحله باید گیاه را به گرد تبدیل کرد و بیست برابر مقدار آن آب سرد و ۲% اسید سولفوریک به آن اضافه کرد و مدت دو ساعت محلول را به هم زده تا اسید در آن نفوذ کند. پس از این مدت آنرا صاف می‌کنند و باقیمانده را چندین بار ابتدا با محلول رقیق کربنات سدیم و سپس با آب می‌شویند تا کلیه عکس العمل‌های اسیدی آن از بین برود سپس آنرا خشک می‌کنند و دومرتبه می‌سایند تا دوباره به گرد تبدیل شود.»
در گزارشی که از ویکتوریا افشار داشتم درمورد گرفتن رنگ از ریشه روناس چنین می‌گوید:
«روناس از سه قسمت تشکیل شده است. قسمت بیرونی که پوسته است. قسمت داخلی که مغز روناس است و قسمتی که بین پوسته و مغز قرار دارد آن رنگ روناس است، این رنگ را ابتدا باید خاکش را از بین ببرند، بعضی‌ها برای اینکه زود‌تر به رنگ برسند یک مقدار روغن کرچک به روناس می‌زنند که این از رنگ روناس می‌کاهد و بعد آنرا درون آب می‌شویند که آن خاک‌ها برود و آنرا آسیاب می‌کنند و از آن مایع‌های بسیار زیبایی از قرمز لاکی تا قرمز روشن می‌گیرند.»
درپروژه‌ای که سرکارخانم الهام بخش‌زاده شیرازی تکمیل کرده بودند چنین آمده است:
«در پاییز پس از ریختن برگ‌ها ریشه آن را بیرون می‌آوریم و آنرا خشک کرده و می‌کوبند تا پوست و مضافات آن جدا شود و سپس آنرا نرم می‌سایند پودر بدست آمده وقتی نم دار شود تبدیل به آلیزارین و لیزاری می‌شود که ماده واقعی رنگ لیزارین است و وقتی با زاج مخلوط شود رنگ زیبا و ثابتی می‌دهد وقتی زاج آهن و یا زاج زرد به آن اضافه کنند رنگ قرمز قهوه‌ای می‌دهند. در رنگرزی پشم جوهر سرکه بیش از دیگر دندانه‌ها در رابطه با رنگ روناس استفاده می‌شود.»
در مصاحبه با استاد سیاحی چنین می‌گوید:
«که در ارتباط با روناس بیشتر از دندانه زاج سفید استفاده می‌شود.»
باز هم در پروژه خانم الهام بخش‌زاده شیرازی می‌آید:
«اگر پشم رنگ شده با روناس را در دوغ ترش بخوابانند رنگ قرمز صورتی درخشنده‌ای بدست می‌آید که این رنگ را رنگ دوغی می‌نامند.»
طرز به عمل آوردن رنگ در هنر رنگ آمیزی کاغذ به گونه‌ای دیگر انجام می‌شود. در این حالت پس از سائیدن کامل روناس و تبدیل آن به گرد نرم، گرد را با ۲۰ برابر آب سرد مخلوط کرده و با ۳% اسید سولفوریک به مدت ۲ ساعت به هم می‌زنند تا محلول اسید در آن نفوذ کند، سپس آنرا با پارچه صاف می‌کنند املاحی را که در پارچه می‌ماند چندین بار با محلو رقیق کربنات سدیم وو سپس با اب می‌شوند تا کلیه واکنشهای اسیدی آن از بین برود، سپس آنرا خشک می‌کنند و مجدداً به گرد تبدیل می‌کنند. برای استفاده از این گرد باید آنرا با نمک، خرما و ماست ترش مخلوط کنند تا ماده‌ای به رنگ صورتی سیر نزدیک به رنگ پیاز بدست آید که آنرا با اسفنج بصورت یک دست بروی کاغذ می‌کشید یا کاغذ را در محلول حمام می‌دهند.»
در گزارش ویکتوریا افشار چنین می‌آید:
«من توانستم از روناس ۴۳ نمونه رنگ بدست آورم»
در جزوه استاد حیاتی چنین می‌آید:
«ریشه روناس دارای مواد رنگی مختلفی می‌باشد، ۲۳ جزء رنگی متعلق به گروه هیدروکسی آنتراکنینوی‌ها در ریشه روناس وجود دارد. از میان اجزاء رنگی روناس تنها ۱۵ جزء آن‌ها قدرت رنگ دهی و ایجاد رنگ ثابت را دارند، مقدار هر کدام از این اجزاء در گونه‌های مختلف گیاه متفاوت است و گاهی این مقدار خیلی جزئی است، بر اساس نوع و کمیت اجزاء سازنده رنگ روناس و حضور یا عدم حضور بعضی از آن‌ها می‌توان تا حدودی به گونه گیاهی آن پی برد.
گونه‌های گیاهی روناس شامل چهار گروه عمده هستند:
- روبیا تینکتروم Rubia tinctorum
- روبیا پرگرنیا Rubia Peregrina
- روبیا کوردیفولیا Rubia Cordifolia
- روبیا اکان Rubia Akane
در کتاب هنر قالیبافی ایران می‌آید:
«برای استخراج رنگ قرمز در اواخر پاییز ریشه روناس را از خاک بیرون درآورده و در آفتاب و سایه و یا کوره‌های مخصوص و در حرارت ۶۰ درجه سانتیگراد خشک می‌کند ولی بهترین طریق برای خشک نمودن آن قرار دادن ریشه‌ها در سایه است. بعد از این مرحله ریشه خشک شده را آسیاب کرده و گرد حاصله را در رنگرزی به کار می‌برند برای آنکه روناس عمل آید و رنگ آن دوام یافته و براق شود نباید ریشه‌ها را بلافاصله پس از بیرون آوردن از خاک مصرف نمود بلکه باید پس از خرد کردن آن‌ها را در خم ریخته و به مدت دو تا سه سال باقی نگاه داشت تا ریشه‌ها بتدریج تخمیر شوند ولی باید مراقبت نمود که ریشه‌ها بیشتر از حد مقرر در خم‌ها نمانند در غیر اینصورت فاسد می‌شوند.»
روناس از لحاظ شيميایی
در كتاب فرآيند و روشهای رنگرزی الياف با مواد طبيعی چنين می آيد :
« از لحاظ شيميايی روناس داراي يك ماده ازته است كه نقش فرمان را دارد و تحت تأثير اين فرمان مواد رنگی ايجاد می گردد. تجزيه مواد ريشه روناس به ترتيب زير است :
- روبيادين
- گلوكوزيد روبيادين
- پورپورين
- گلوكوزيد پورپورين
- اسيد روبرتيريكو
- آليزارين
مهمترين اين مواد رنگرزی آليزارين است و مهمترين خاصيت آليزارين از لحاظ رنگرزی آنست كه با اكسيدهای فلزات مختلف تركيب می شود و لاكهاي رنگين توليد می كند كه در اسيدها و قلياهای ضعيف حل نمی شود. آليزارين در آلمان ، هلند و چند كشور ديگر توليد می شود. هلنديها در گذشته نيز يكی از توليد كنندگان مهم روناس بوده اند . در حال حاضر آليزارين به صورت خمير در بشكه های كوچك و بزرگ و بهای زياد به ايران وارد می شود و بخصوص در مورد پارچه های قلمكار بسيار مورد نياز است.»
تقلب در روناس :
تورج ژوله در كتاب پژوهش در فرش می گويد :
« موادی كه در تهيه روناس تقلبی به كار می برند مواد گياهی و معدنی هستند كه شباهت زيادی با روناس دارند ، مانند : آجر سائيده ، خاك و شنهای نرم كه زرد رنگ هستند ، خاك اره چوب ، بلوط ، سبوس ، … شناخت مواد معدنی با سوزاندن امكان پذير است و معمولاً وزن خاكستري كه باقيمانده بيشتر از نيمی از وزن اوليه خواهد بود. همچنين مواد نباتی با رنگرزی شناخته می شود.»
تهيه آليزارين خالص :
در كتاب رنگرزی سنتی به روش ساده چنين آمده است :
« ريشه سائيده شده روناس هفت ساله را در مقدار 10 برابر وزن خود محلول در 2% اسيد سولفوريك داخل كرده آنرا به هم می زنيم تا كاملاً مخلوط گردد و سپس مدت 24 ساعت آنرا راكد گذاشته تا روناس ته نشين شود. آب را تخليه كرده ، دوباره 2% اسيد سولفوريك نسبت به وزن روناس به آن اضافه مي كنيم و درب را محكم بسته مدت 2 تا 3 ساعت می جوشانند و سپس آنرا سرد نموده ، مايع را شستشو می دهند و آخرين شستشورا با آب سرد انجام می دهند تا كليه عكس العمل هاي اسيدی رسوبی باقيمانده در برابر كاغذ تورنسل به كلی از ميان برده و سپس آب باقيمانده را با فشار خارج كرده و آنرا خشك می كنند . در اثر اين عمليات كليه ناخالصی هايی كه در ريشه وجود دارد توسط اسيد سولفوريك از بين رفته و فقط ماده رنگی آليزارين باقی می ماند.
