کلیات رنگرزی خامه قالی( بخش دوم)

مواد رنگزای کرومی : بخشی از مواد رنگزای اسیدی لولینگ هستند که بلحاظ دارا بودن ساختمان مولکولی خاص قادر به تشکیل پیوند کئوردینانس با فلزات می باشند. جان مطلب اینکه در رنگرزی الیاف با اینگونه مواد رنگزا رنگینه و فلز به صورت جداگانه جذب لیف گردیده و در داخل لیف با ایجاد پیوند بین ماده رنگزا و فلز حجم مولکول ماده رنگزا افزایش، در نتیجه ثبات شستشویی ماده رنگزا به مقدار قابل ملاحظه ای اقزایش می یابد.

مواد رنگزای کرومی  از نظر تیره بودن تقریباً مشابه مواد رنگی طبیعی بوده و ارزان قیمت می باشند چنانچه رنگرزی پشم با اینگونه مواد رنگزا به صورت اصولی و علمی انجام گردد یقیناً ضمن آنکه محصول رنگرزی شده از قیمت تمام شده کمتری برخوردار است کیفیت مطلوبی بالاخص از نظر ثبات شستشویی و نوری خواهد داشت.

رنگرزی پشم با استفاده از مواد رنگزای کرومی به سه روش انجام میگردد:

روش اول دندانه(باتوم کروم) :در این روش ابتدا الیاف پشمی را با استفاده از دی کرومات سدیم یا پتاسیم در محیط اسیدی (اسید فرمیک یا احیا کروم ،اسید سولفوریک یا –ترش کروم) یا بدون اسید (شیرین کروم)دندانه داده می شو. حجم حمام به وزن کالا را تنظیم سپس حداکثر 3% دی کرومات و 5/1% اسید سولفوریک یا اسید فرمیک یا نمک سولفات سدیم به آن اضافه ، در چهل درجه سانتی گراد کالا را به حمام وارد و حداقل 30 دقیقه در جوش عنلیات دندانه دادن را ادامه می دهیم. کالای داندانه داده شده را شستشو داده و عملیات رنگرزی را همانند رنگرزی پشم با مواد رنگزای اسیدی میلینگ ادامه می دهیم.

روش اول رنگرزی بعد دندانه (after chorom): در روش اول رنگرزی ابتدا عملیات رنگرزی همانند رنگرزی با مواد رنگزای اسیدی  انجام شده سپس نسبت به تخلیه پساب حمام اقدام و محلول جدید با استفاده از 2% دی کرومات پتاسیم تهیه ،کالا رنگرزی شده را اضافه و عملیات دندانه دادن را به مدت حداقل 30 دقیقه در جوش ادامه می دهیم. از اضافه نمودن دندانه در حمامی که در حال جوش است جداً باید اجتناب نماید در غیر این صورت احتمال بروز نایکنواختی در رنگرزی بسیار زیاد است.

روش دندانه و رنگ همزمان(متاکروم): اقتصادی ترین روش رنگرزی است و اکثریت قریب به اتفاق رنگرزها از این روش استفاده می نمایند. در این روش معمولاً از 5% نمک سولفات سدیم ،3% اسید استیک ،و حداکثر 1% دندانه دی کرومات بعلاوه مقدار مورد نیاز ماده رنگزا استفاده می شود.

رنگرزی در دمای 40 درجه سانتیگراد و با اضافه کردن اسید استیک ،نمک سولفات سدیم و ماده رنگزا شروع ،پس از اطمینان از یکنواختی محلول کالا را به حمام اضافه می نماییم در مدت حداقل 30 دقیقه حمام را به جوش رسانیده و رنگرزی را حداقل به مدت 60 دقیقه در جوش ادامه می دهیم، در پایان عملیات شستشوی پشم با آب ولرم و صابون ضروری است. در این روش رنگرز نباید بیش از 1% دی کرومات استفاده نماید چرا که استفاده بیش از حد نیاز علاوه بر اتلاف منابع باعث تضعیف پشم نیز خواهد شد.

ه: رنگرزی پشم با مواد رنگرزی متال کمپلکس

در بین تمامی گروه های مواد رنگزای شیمیایی که به صورت تمایلی مناسب رنگرزی پشم می باشند مواد رنگزای متال کمپلکس مطلوبترین آنهاست. در این گروه از مواد رنگزا برخلاف گروه کرومی که پیوند بین ماده رنگزا و فلز در داخل لیف انجام می گردید قبل از انجام عملیات رنگرزی توسط کمپانی سازنده رنگ متالیزه گردیده است. این گروه از مواد رنگزا برحسب اینکه دارای یک یا دو کمپلکس فلزی باشند به متال کمپلکس 1:2 و 1:1 طبقه بندی می گردند.

1. مواد رنگزای متال کمپلکس 1:1: ساختار مولکولی این مواد رنگزا نیز مشابه مواد رنگزای اسیدی است ،دارای گروه های اسید سولفونیک بوده و مولکول آن دارای بار منفی است ،مشابه مواد رنگزای کرومی از درخشندگی برخوردار نیستند. محدودیت عمده مصرف مواد رنگزای متال کمپلکس نیاز  آنها به محیط اسیدی قوی (%8-5 اسید سولفوریک) می باشد که استفاده از این مقدار اسید باعث صدنه دیدن پشم می گردد.

حمام رنگرزی پشم با مواد رنگزای متال کمپلکس 1:1 را با استفاده ار مقدار مورد نیاز ماده رنگزا و 5-8% اسید سولفوریک به 40 درجه سانتی گراد رسانده و در طول 30 دقیقه به جوش رسانیده و به مدت یک ساعت الی 90 دقیقه رنگرزی را در جوش ادامه می دهیم در پایان کالا را با آب و صابون شستشو می دهیم.

2- متال کمپلکس 2:1 نسبت به مواد رنگزای اسیدی دارای ثبات نوری و شستشویی عالی و در عین حال بسیار ارزان قیمت هستند چنانچه رنگرز شناخت کافی از ویژگی های اینگونه رنگینه ها داشته باشد می تواند با کنترل درجه حرارت و اسید حمام ،رنگ کاملاً یکنواختی بدست آورد. مواد رنگزای متالیزه 2:1 محدودیت گروه قبلی را نداشته و جهت جذب و رمق کشی بیشتر نیاز به اسید قوی ندارند.

جهت رنگرزی پشم با اینگونه مواد رنگزا حمام شامل 5% نمک سولفات سدیم ،3% اسید استیک و مقدار مورد نیاز ماده رنگزا را اضافه و به 60 درجه سانتی گراد رسانیده کالا را اضافه به مدت 30 دقیقه به جوش رسانیده و رنگرزی به مدت 60 دقیقه در جوش ادامه می یابد در پایان کلافها حتماً با آب و صابون شسته شود.

و: رنگرزی پشم با مواد رنگزای ری اکتیو

مواد رنگزای ری اکتیو  بلحاظ ایجاد پیوند کوالانسی با عامل های آنیونی پشم و وزن مولکولی کم از ثبات شستشویی عالی و در عین حال فوق العاده شفاف هستند به همین دلیل این گروه به عروس مواد رنگزای شیمیایی مشهورند. این مواد رنگزا بر حسب اینکه دارای چه تعداد عامل کلر جهت ایجاد پیوند کوالانسی با لیف باشند به سه گروه طبقه بندی که عبارتند از سه کلره،دو کلره و یک کلره. محدودیت عمده مواد رنگزای ری اکتیو این است که همواره بخش قابل ملاحظه ای از مواد رنگزا در داخل لیف باقی می ماند و این موضوع بالاخص در مورد رنگهای تیره از شدت بیشتری برخوردار است ضمن آنکه بخشی از عاملهای انیون فعال این مواد رنگزا با یون هیدروژن محلول ترکیب شده، در نتیجه  ماده رنگزا خنثی و بالطبع دیگر ماده رنگزا تمایلی به مهاجرت به داخل لیف نداشته و مقدار ماده رنگزا محلول رنگی نیز افزایش خواهد یافت. از مواد رنگزا ری اکتیو مناسب جهت رنگرزی پشم میتوان ازکلرو اس تری آزینیل (پروسیون اچ دوکلره و پرسیون ام یک کلره) ،ونیل سولفون ،لانازول ،آکریلآمید و تا حدودی دری مارن نام برد.

نظر به ثبات شستشویی عالی این مواد رنگزا و عدم جابجایی ماده رنگزا در داخل لیف لازم است رنگرز در حین رنگرزی مراقبتهای لازم را به عمل آورده و حجم محلول ،دما و سایر شرایط را دقیقاً کنترل نماید.

رنگرزی پشم با مواد رنگزای ری اکتیو سه کلره در دمای اتاق ،دو کلره در دمای 70-60 درجه سانتی گراد ویک کلره در دمای نزدیک به جوش انجام می گردد. حجم حمام به وزن کالا را حداکثر گرفته و از 10% نمک سولفات سدیم و مقدار مورد نیاز ماده رنگزا استفاده و در مجموع رنگرزی را به مدت 60 دقیقه ادامه می دهیم. بعد از رنگرزی لازم است که با یک قلیایی ضعیف اسید  موجود در الیاف پشمی خنثی گردد این کار ممکن است با قدری آمونیاک یا کربنات سدیم انجام گردد . در پایان نیز شستشو و آبکشی پشم رنگرزی شده ضروری است بلحاظ گرانی و همچنین مشکلات جانبی مواد رنگزای ری اکتیو استفاده از این مواد رنگزا را جهت رنگرزی خامه پشمی قالی بالاخص در مورد قالیهای تجاری و پشم گوسفندان ایرانی سفارش نمی کنم مگر آنکه شفافیت رنگی خاصی را نیاز داشته باشیم یا هدف بافت تابلو فرش با پشم مرینوس و مواردی شبیه به این موضوع باشد.

ز: رنگرزی پشم با مواد رنگزای خمی (نیل)

در بین انواع مواد رنگزای خمی جهت رنگرزی خامه قالی صرفاً از نیل استفاده میگردد ،اگر چه در گذشته منشا نباتی داشته اما آنچه امروز در کارگاه های رنگرزی از آن استفاده می گردد نیل شیمیایی است. رنگرزان سنتی روش های مختلفی برای رنگرزی پشم با نیل استفاده می نموده اند اما امروز خم نیل ،آمونیاک و هیدروسولفید سدیم کاربری دارد. رنگرزان عزیز در رنگرزی پشم به نکات زیر حتماً توجه داشته باشند:

چون نیل در محیط قلیایی حل می گردد باید کنترل لازم در مصرف مقدار قلیایی به عمل آید در غیر این صورت پشم آسیب خواهد دید..

به منظور تازه کردن حمام رنگرزی نیل باید همواره مقداری قلیایی و هیدروسولفید به حمام اضافه نماییم.

برای رنگرزی پشم می توان از دو روش سرد (45-35 درجه سانتی گراد) و گرم (60-50 درجه سانتی گراد) می توان استفاده کرد ولی طول زمان روش گرم می بایست بسیار کوتاه باشد در غیر این صورت پشم آسیب می بیند.

یکی از مهمترین نکات رنگرزی پشم با نیل شستشوی پشم نیلی با آب و صابون است. هنوز هم در یکی از روستاهای بیرجند مرسوم است که خانه رنگرزی شده با نیل را به کنار جوی آب روان برده و هفتاد بار از جهات مختلف ضربه زده تا رنگهای سطحی لیف زدوده شده و ثبات سایشی آن ایده آل گردد.

اکسیده کردن نایکنواخت پشم در هنگام خارج نمودن آن از خم نیل باعث نایکنواختی رنگرزی و کاهش ثبات شستشویی و سایشی آن خواهد شد.

نیل یکی از مواد رنگرزی ایده آل می باشد چنانچه رنگرزی پشم با این مواد رنگزا به روش علمی انجام گیرد خامه رنگ شده دارای ثبات شستشویی 5 ،سایشی 5-4 و ثبات نوری آن 8-7 خواهد بود که هیچکدام از مواد رنگزای طبیعی و شیمیایی دارای این ثبات نمی باشند.

مورد خاص دیگری که در رابطه با رنگرزی پشم با نیل وجود دارد ضرورت خارج نمودن و خواباندن الیاف پشمی به دفعات متعدد برای رنگهای تیره است، در هر نوبت خارج نمودن الیاف پشمی از حمام می بایست به صورت یکنواخت عملیات هوادهی الیاف انجام گردد و بسته به تعداد دفعات حمام نیز تازه گردد. برای تازه کردن حمام لازم است مقدار ماده رنگی مورد نیاز با سود و هیدروسولفید یا آمونیاک و هیدروسولفید لازم و آب گرم به صورت خمیر درآورده سپس حجم حمام را تنظیم و به 50 درجه سانتی گراد رسانیده، بخشی از خمیر آماده شده را به حمام اضافه و حداقل 10 دقیقه صبر نموده جهت افزایش ثبات سایشی می توانیم ازمقداری سریشم استفاده کنیم. کالا را به مدت حداکثر 10 دقیقه وارد حمام نیل نموده و بسته به تیرگی یا روشنی رنگ چندین بار کلافها را خارج نموده و پس از هوادهی مطلوب مجدداً حمام را تازه نموده و وارد حمام می نماییم. در صورت استفاده از  سریشم  حتماً باید کف اضافی سطح محلول را گرفت. خامه ای که جهت رنگرزی با نیل انتخاب گردیده باید دقیقاً شسته شده و عاری از هر گونه ناخالصی و بالاخص روغن آنتی استاتیک بخش ریسندگی باشد.

ادامه دارد…