بجنورد- ایرنا- روزگاری اولنگ‌زارهایی که سرسبزی آن را نمی‌شد با هیچ قلمی نقش زد، چشمه‌های جوشان و پرندگان در پرواز، رد پای پلنگ و یوز در کمرکش کوه آلاداغ، گله‌های مرال و آهوان وحشی در دشت و دیگر زیبایی‌های بکر و نفس‌گیر خراسان شمالی با دستان توانای صنعتگران بر کوزه‌های سفالی حک می‌شد و یا با تار و پود دستبافتههای داری به گوشه و کنار کشور می‌رفت.
اکنون نیز می توان جلوه هایی از این نقش ها، رنگ ها و زیبایی ها را در چادرشب هایی که زنان رویین اسفراین می بافند، قالیچه دوروی ابریشمی زنان دویدوخ راز و جرگلان، کوزه ها و ظروف سفالی و نمد و کلاه های جاجرمی این استان دید که گاه آوازه خراسان شمالی را به اروپا می برد و شهرت زیورآلات و پوشش زیبای کردها، ترک ها، ترکمن ها، تات ها و عشایر خراسان شمالی را تا دوردست های این کره خاکی می گسترد.
اقتصاد مقاومتی و صنایع دستی
یک کارشناس صنایع دستی خراسان شمالی می گوید: ایران سومین کشور جهان از نظر تولید و تنوع صنایع دستی است و این بخش در اقتصاد مقاومتی حرف ها برای گفتن دارد و البته خراسان شمالی نیز با توجه به تنوع قومیتی که دارد در این حوزه قابلیت های زیادی دارد.
علی‌محمد بخشایی با بیان اینکه خراسان شمالی از مناطقی است که در حوزه صنایع دستی حرف های زیادی برای گفتن دارد، اظهار می کند: این استان ۶۳ رشته از ۴۰۰ رشته صنایع دستی کشور را دارد و از دیگر سو ۴۴ درصد از جمعیت این استان در روستاها زندگی می کنند که در کنار کارهای دامداری و کشاورزی به تولید انواع هنرهای دستی از جمله چارق دورزی، بافندگی فرش و گلیم نیز می پردازند و حتی تولید چرم و دست سازه های چرمی و کلاه کرکی را نیز در کارنامه خود دارند.
این کارشناس صنایع دستی با اشاره به اینکه برای افزایش توان تولید صنعتگران این حوزه به منابع مالی کلان نیاز نیست، می گوید: با اندکی سرمایه و استفاده از دانش و هنر بومی استان می توان طرح های پرسود صنایع دستی را با راه اندازی کارگاه هایی اجرایی کرد و زودبازده بودن این طرح ها از مصادیق اقتصاد مقاومتی است.
بخشایی، عمده شاغلان این بخش را نیز زنان و به خصوص زنان سرپرست خانواده می داند و می گوید: بیراه نیست اگر بگوییم بیش از ۷۵ درصد زنانی که در حوزه صنایع دستی فعال هستند بانوان بدسرپرست و بی سرپرست و دختران دانش‌آموخته جویای کار هستند و به همین دلیل باید برای توسعه و پایداری اشتغال در این بخش برنامه ریزی های درست و اساسی انجام داد.
وی می افزاید: وابسته نبودن به فناوری های فرامرزی، زودبازده و دارا بودن ارزش افزوده، ایجاد اشتغال، فقدان رقابت پذیری از طرف دیگر کشورها و داشتن رابطه مستقیم با صنعت گردشگری و تکیه بر قابلیت های بومی از ویژگی هایی است که حوزه صنایع دستی را در دستیابی به مفاهیم اقتصاد مقاومتی پیشتاز می‌کند.
وی اظهار می کند: از نظر بسیاری از تحلیلگران تکیه بر اقتصاد مبتنی بر فرهنگ که شامل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است راهکار بسیار خوبی برای رسیدن به اهداف اقتصاد مقاومتی است و بسیاری از ویژگی های سیاست های اقتصاد مقاومتی را می توان در صنایع دستی یافت و به ویژه امسال که سال جهش تولید است این بخش می تواند نقش مهمی در توسعه صادرات غیرنفتی داشته باشد.
فراز و فرود
صنایع دستی شمال خراسان در گذر زمان با فراز و فرودهایی همراه بوده است اما با تاسیس استانی با نام خراسان شمالی این امیدواری به وجود آمد که شاید روح تازه ای به کالبد آن دمیده شود و در همین راستا اقدامات مختلفی برای احیا، حفظ و شناسنامه دار کردن ۶۳ رشته پویا و فعال این استان عملیاتی شد.
کارشناسان می گویند که نقوش و نگاره‌های به کار گرفته شده در صنایع دستی خراسان شمالی، ریشه در اعتقادات و باورهای هنرمندان این خطه از کشور دارد و اسناد و مدارک برجای مانده از ادوار گذشته نیز بیانگر آن است که تولید صنایع دستی در این منطقه از ایران از سابقه ای دیرین برخوردار است.
انواع دستبافته های داری مانند گلیم و فرش و قالیچه های ابریشمی، پارچه و چادرشب، پاپوش های سنتی، چارق، رنگرزی سنتی و دوخت لباس های محلی، نمدمالی، سفالگری با رنگ های شاد قرمز، نارنجی، زرد و آبی، بنفش، صورتی، همگی حکایت از طبیعت سبز این دیار کهن را به ذهن می آورد.
صنایع دستی خراسان شمالی با توجه به حضور قومیت‌های مختلف کرد، ترک، ترکمن، تات و فارس در این استان تنوع و تکثری چشمگیر دارد.
وعده های بر زمین مانده
به گفته یکی از صنعتگران پرسابقه خراسان شمالی اگر چه در سال های اخیر رونق و فروش صنایع دستی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است اما برخی از اقدامات و وعده هایی که داده شده در حد همان وعده مانده است و برخی از امور نیز مانند بیمه صنعتگران که اجرایی شد، به علت کمبود اعتبار ابتر ماند و ادامه نیافت.
سعید محمدزاده عنوان می کند: اگرچه نمی توان برخی از اقدامات مانند احیا، آموزش، بازاریابی و حضور صنعتگران را در نمایشگاههای داخل و خارج کشور نادیده گرفت که از سوی دولت انجام شد اما در کنار آن بسیاری از مشکلات ریشه دار این بخش هم چنان لاینحل باقی مانده است.
کارشناسان می گویند نقوش و نگاره‌های به کار گرفته شده در صنایع دستی استان خراسان شمالی ریشه در اعتقادات و باورهای هنرمندان این خطه از کشورمان دارد و اسناد و مدارک برجای مانده از ادوار گذشته در خراسان شمالی نیز بیانگر آن است که تولید صنایع دستی در این منطقه از ایران سابقه دیرینه برخوردار است
وی با اشاره به تاثیرات منفی تحریم ها و نیز شیوع کرونا به حوزه صنایع دستی، اظهار می کند: یکی از مهمترین مشکلات این بخش تورم و افزایش افسارگسیخته قیمت مواد اولیه و گاه حتی کمبود آن است که تولید را با مشکل مواجه کرده است.
محمدزاده می افزاید: تا قبل از شیوع کرونا، با وجود تحریم ها می شد با صادرات چمدانی بخشی از هزینه های تولید را پوشش داد و درآمدی در این بخش کسب کرد اما اکنون همان سفارش ها و صادرات هم انجام نمی شود.
وی با بیان اینکه از ابتدای سال تا کنون بازارهای هدف صادرات هیچ سفارشی نداده اند، اظهار می کند: به عنوان مثال فرش ابریشم دوروی دویدوخ و سفال های استان به کشورهای آسیایه میانه، ترکیه و حتی اروپا صادر می شد اما امسال در خراسان شمالی هیچ سفارشی نگرفته ایم.
چک های پاس نشده
روستای رویین اسفراین دهکده نساجی کشور نام گرفته است. چادرشب بافی، هنر تاریخی مردان و زنان این روستاست که قدمتی ۴۰۰ ساله دارد و در حال حاضر حوله بافی و چادرشب بافی به صورت سنتی و صنعتی در این روستا ادامه دارد و توانسته زبانزد خاص و عام شود.
بافته های داری این دیار مانند چادرشب و حوله در چند سال گذشته با استفاده از تبلیغات صورت گرفته و حضور بافندگان در نمایشگاه ها، به تولید و فروش این محصولات رونق خاصی داده بود اما نزدیک به سه سال است که این بافندگان منتظر دست حمایتگری هستند که به مشکلاتشان رسیدگی کند و این روزها هم کرونا مشکلاتشان را مضاعف کرده است.
یکی از بافندگان این بخش می گوید: کار ما رونق خوبی گرفته بود و محصولات ما در تمام کشور معرفی شده بود به طوری که میزان فروش حوله و چادرشب در نوروز سال گذشته به گردشگرانی که به روستای رویین سفر می کردند به حدود ۳۰۰ میلیون ریال رسید.
هاجر حسن نیا می افزاید: امیدوار بودیم امسال هم فروش خوبی داشته باشیم اما کرونا و تعطیلی بومگردی ها و سفرهای نوروزی، همه رشته های ما را پنبه کرد و هر چه تولید کرده بودیم در انبارها بایگانی شد و چک هایمان هم پاس نشده روی دستمان ماند.
وی می گوید: تسهیلاتی که قرار است دولت به ما پرداخت کند شرایطی مانند ثبت نام در سامانه مخصوص این حوزه دارد که تا کنون نتوانسته ام در آن نامنویسی کنم و از دیگر سو باید از ابتدای خردادماه اقساط تسهیلاتی را که گرفته بودیم، پرداخت می کردیم اما هیچ درآمدی نداشته ایم.
انبارهای پر و نبود تقاضا
سعید خدابخشی، از سفالکارهای پرکار خراسان شمالی نیز از رکودی که بر خرید صنایع دستی حاکم شده دل پردردی دارد و می گوید: در حالی که سالانه ۱۲ تن سفال تولید می کردم و به استان هایی مانند زنجان، همدان و حتی اصفهان می فرستادم اما اکنون هیچ سفارشی نگرفته ام و انبارم هم پر از تولیداتی است که فروش نرفته اند.
وی می افزاید: از همه بدتر این است که در کارگاه سفالگری من بیش از صد نفر به کار مشغول بودند و اکنون تنها ۲۰ نفر آنها مانده اند.
سهم کم از بازارها
مدیرعامل اتحادیه فرش خراسان شمالی در رابطه با قابلیت و توانمندی های این استان در زمینه صنایع دستی به ویژه فرش و گلیم می گوید: این استان بهترین تولیدات در زمینه فرش کردی، گلیم، قالیچه ترکمن و سفره کردی را در کشور دارد اما سهم آن از بازار کشور به نسبت دیگر استان ها کم است و بازاریابی اینترنتی نیز هنوز در این استان فراگیر نشده است.
حسین ایزانلو می افزاید: ۹۰ درصد محصولات صنایع دستی استان به صورت خام فروخته می شود و البته نباید از این نکته غافل بود که نبود بیمه و برخی مشوق ها در شرایط کنونی، تورم و گرانی مواد اولیه نیز مشکلاتی اساسی است که از قبل وجود داشته و از دیگر سو بانک ها نیز در پرداخت تسهیلات به فعالان صنایع دستی امروز و فردا می کنند که همین امر برخی از کارگاههای صنایع دستی را به قهقرا برده است.
وی بی ثباتی و غیرقابل پیش بینی بودن قیمت ها، بی ثباتی نرخ ارز، تمایل مردم به خرید کالاهای خارجی را از جمله مشکلات حوزه صنایع دستی عنوان کرده و می گوید: این روزها همان اندک صادراتی که وجود داشت نیز دیگر نیست.
این استان بهترین تولیدات درزمینه فرش کردی، گلیم، قالیچه ترکمن وسفره کردی درسطح کشور را دارد اما سهم آن از بازار ها کشور به نسبت دیگر استان ها کم است و بازار یابی اینترنتی نیز هنوز در این استان فراگیر نشده است.
تولید بالا و نقدینگی بسیار کم
عامل توسعه شبکه ملی دستبافتههای داری و دستگاهی خراسان شمالی نیز با اشاره به رکود بازار فرش و صنایع دستی می گوید: قیمت مواد اولیه، پس از کرونا، ۳۰ درصد رشد داشته است اما قیمت فرش دستباف، روند کاهشی داشته و یا بعضا ثابت بوده است.
عبدالله احراری می افزاید: سال گذشته سال خوبی برای بازار خارجی فرش دستباف نبود، با توجه به اینکه بازار آمریکا در سال ۹۸، به روی ما بسته شد و البته تحریم ها هم تاثیر خود را داشت، نارسایی در بازاریابی خارجی ایجاد شد اما بازار در داخل کشور تا زمان پیدایش کرونا، خوب بود و مصرف کنندگان داخلی به خرید فرش دستباف اقبال نشان می دادند.
وی می گوید: فرش دستباف و صنایع دستی، با گردشگری عجین است بویژه در خراسان شمالی این امر بیشتر مشاهده می شود. خیلی از تولیدکنندگان جنس خود را آماده عرضه در نمایشگاه ها و بازارهای روزهای عید کرده بودند و حتی بسیاری از آنان به امید اینکه تولیدات خود را در آن روزها به فروش برسانند، خریدهایی کرده بودند اما کرونا این بازارها را تحت الشعاع قرار داد.
وی اظهار می دارد: تولیدکنندگان صنایع دستی هم اکنون با تولید بالا و نقدینگی بسیار کم روبه رو هستند.
احراری، فعالیت در فضای مجازی را در بازاریابی امری مهم خوانده و می گوید: البته برخی از فروشندگان، با استفاده از فضای مجازی، تا حدی در بازاریابی موفق بوده اند و هر تولید کننده که حتی صفحه ای و یا کانالی در فضای مجازی داشته، موفق بوده است.
عامل توسعه شبکه ملی دستبافته های داری و دستگاهی خراسان شمالی اظهار می کند: با توجه به فعالیت ۲۵ هزار بافنده و ۱۵ هزار صنعتگر در استان، پیشنهاد می شود دولت تدبیری داشته باشد و سازمان صنعت، معدن و تجارت و وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به کمک تولیدکنندگان صنایع دستی و فرش بیایند.
خسارت ۲۵ میلیارد ریالی کرونا به صنایع دستی استان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی از خسارت ۲۵ میلیارد و ۹۷۰ میلیون ریالی ویروس کرونا به صنایع دستی این استان تنها در ۲ ماه اسفند ۹۸ و فروردین امسال خبر می دهد.
حبیب یزدان پناه اظهار می کند: خراسان شمالی در حوزه تولیدات صنایع دستی دارای بیش از ۱۶ هزار صنعتگر و تولید کننده است که متاسفانه در شرایط بحرانی کنونی، با حجم بزرگی از خسارات و زیان‌های اقتصادی روبه‌رو هستند.
یزدان پناه با تاکید بر ضرورت تمدید و صدور مجوزهای صنایع دستی می گوید: طبق ضوابط اعلامی در صورت عدم مهار ویروس کرونا، مجوزهای سه گانه صنایع دستی به صورت غیر حضوری و خودکار تمدید و صادر خواهد شد.
سرپرست معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی نیز در مورد بیمه فعالان صنایع دستی می گوید: بیمه فعالان این بخش استانی نیست و به سهمیه وزاتخانه ای بازمی گردد که این سهمیه نه تنها در استان که حتی در کشور ناچیز است.
خراسان شمالی در حوزه تولیدات صنایع دستی دارای بیش از۱۶ هزار نفر صنعتگر و تولید کننده است که متاسفانه در شرایط بحرانی کنونی، با حجم بزرگی از خسارات و زیان‌های اقتصادی روبه‌رو هستند.
محمدرضا قهرمانیان ادامه می دهد: از سوی دیگر برخی از صنعتگران می گویند در توان ما نیست بیمه شویم و قدرت پرداخت همان اندک حق بیمه را هم ندارند.
وی با بیان اینکه پارسال ۱۳ میلیارد ریال تسهیلات در قالب مشاغل خانگی به فعالان این بخش در استان پرداخت شده است، می گوید: به فعالان روستایی و عشایری نیز در سال های ۹۸ و ۹۷ بیش از ۵۲ میلیارد ریال تسهیلات پرداخت شده است.
وی با بیان این که سالانه ۶۰۰ یا ۷۰۰ فعال صنایع دستی مجوزهای خود را تمدید می کنند، اظهار می کند: نام ۱۶ هزار و ۲۰۰ فعال در رشته های مختلف صنایع دستی در استان ثبت شده است.
استان ۸۶۳ هزار نفری خراسان شمالی دارای ۱۶ هزار نفر صنعتگر است که در حوزه های گوناگون صنایع دستی فعالیت دارند.
