قالی ایرانی با پشم گوسفند ایرانی درخشش جهانی دارد!

چكیده مقاله : حدود %70 مواد اولیه مصرفی قالی ایران پشم است. از ضرورت های اولیه ارتقای كیفیت قالی ایرانی توجه به پشم مصرفی آن است .در طول در طول دو دهه اخیر بلحاظ عدم توجه به پشم ضربات جبران ناپذیری بر پیكره قالی ایران وارد شده است.

در این مقاله تلاش گردیده است با مطالعه موردی انواع پشم گوسفندان استان خراسان جایكاه آن در قالیبافی ایران از جهات مختلف مورد بررسی قرار گیرد. شناسایی ویژگی های پشم گوسفندان ایرانی و مزیت نسبی آنها در استفاده در قالی ایران از دیگر اهداف نگارش مقاله بوده وتامل بیشتری در مورد نژادهای خراسانی بعمل امده است.

مقدمه: یقینا یكی از مهمترین دلایل توسعه قالیبافی د رمناطق كوهستانی وجود اصلی ترین ماده اولیه مورد نیاز این هنر و صنعت همانا پشم بوده است . نگاهی به فرش مناطق مختلف ایران در طول تاریخ نیز نشانگر صحت این نظر می باشد كه قالیبافی در مناطقی از توسعه كمی و كیفی برخور دار بوده است كه اصولاً در آن مناطق پرورش گوسفند وجود داشته و گوسفندان آن مناطق دارای پشم قابل توجه و كیفی می باشند.

اگر بنا به نظر محقق بزرگوار سیاووش آزادی مبدا اولیه فرشبافی در میان عشایر بوده و از آنجا به روستا و سپس به شهر و حتی به دربار راه یافته ، مهمترین دلیل آن وجود پشم گوسفندان عشایر بوده است .نگاهی به قالیهای بیادگار مانده از دوره شكوه ،عظمت و اوج قالی ایرانی و بررسی كیفیت مواد اولیه مصرفی آنها براین نكته تاكید دارد كه قالی ایران با استفاده از پشم گوسفندان ایرانی توانسته است به نقطه اوج خود برسد .

بیان مساله: قریب به 70% پشم گوسفند ایرانی در قالیبافی مصرف میگردد.شناخت و معرفت نسبت به ویژگیهای پشم گوسفندان و مزایا و محدودیتهای آنها می تواند بخشی از مشكلات فراروی قالی ایران را برطرف نماید.انجام اقدامات اساسی در فرایند تهیه خامه قالی اعم از تقویت نژادهای مناسب، رعایت اصول پرورش پشم و پشم چینی، سورت و شستشوی علمی، ریس و رنگرزی مطلوب در افزایش ارزش افزوده قالیبافی موثر است.بنا براین مساله اصلی آن است كه آیا اصولا پشم گوسفندان ایرانی یا حداقل بخشی از آن دارای مزیت نسبی جهت مصرف در قالیبافی میباشد؟ نژادهای برنر كدامند؟ چگونه میتوان از پتانسیلهای بالقوه موجود استفاده نمود؟

در دو دهه اخیر بدلیل اختلاف قیمت شدیدی كه بین پشم و گوشت بوجود آمده انگیزه پشم چینی بهنگام ذبح گوسفند كاهش یافته،درنتیجه یكی از مهمترین چالشهای فرش ایرانی كاربرد پشم دباغی شده درقالیبافی است.خروج پشم از مرزهای شرقی و واردات آن به خاطر بخش نساجی و استفاده از این الیاف در فرایند تهیه خامه قالی ابهام دارد!بنا بر این موضوع فراوری و پرورش پشم یكی از مهمترین موارد موثردر كیفیت قالی است.

استفاده از پشم مناسب در تولید خامه قالی از بسیاری عیوب فرش همچون دورنگی،رگه دار شدن ،نمدی شدن ،بری بری شدن، ذرتی شدن ،عدم شفافیت رنگی جلوگیری نموده ضمن آنكه چگونگی استفاذه از آن نقش موثری در قیمت تمام شده فرش بافته شده دارد .

مواد و روش ها : در این مقاله تلاش گردیده است ضمن استفاده از برخی منابع موجود در زمینه پشم اعم از كتب ،مقالات ،پایان نامه های دانشگاهی از نژاد های مختلف گوسفندان خراسان نمونه برداری و با همكاری آزمایشگاه الیاف شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس مشخصه های مختلف الیاف پشمی موجود در خراسان منجمله طول الیاف ،قطر الیاف ،تعداد وجعد … و همچنین میزان رنگ پذیری و شفافیت رنگی آنها محاسبه شود.

همچنین با مشاهده قالیهای بافته شده با هریك از این پشم ها تلاش گردید كه مزایا و محدودیت های كاربرد در انواع پشم مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد .همچنین به منظور اشراف مقاله بر نتایج حاصل از كاربرد پشم های مختلف با عوامل جمع آوری پشم در مناطق مختلف استان بالاخص در منطقه بشرویه فردوس ،سربیشه بیر جند ،تولیدكنندگان فرش دستباف ،پیش كسوتان فرش و تعدادی از مدیران واحد های ریسندگی و پشم شوئی مصاحبه عمیق به عمل آمد .

یافته ها: از دویست نوع نژاد گوسفندی كه بصورت شناخته شده در سراسر جهان پراكنده شده اند بالغ بر 28 نژاد مختلف گوسفند در ایران مورد شناسایی قرار گرفته اند كه عبارتند از: بلوچ ، سنجابی ،مهربانی ،شال ،مغانی ،كلكوهی ،قره گل ،كبود شیراز ،قزل ،افشاری ،تركی ،ماكویی ،فراهانی ،كرمانی ،بختیاری ،سنگسری ،نائینی ،زندی ،لری ،كردی ،زل ،جمهور ،تركا شوند مریوان ،خویی ،وارتیه شاهپور ،ارومیه ،مكری سیاه .

از میان نژادهای فوق الذكر پشم نژادهای بلوچی ، كلكوهی ، بختیاری ، ماكویی ، به رنگ سفید و گوسفند نژاد فراهانی دارای پشم متمایل به سفید نخودی و نژادهای كرمانی ، تركی ، افشاری و مغانی دارای پشمی به رنگ سفید متمایل به شكری و مابقی نژادها پشم آنها به رنگ های متنوع میباشد . مطابق با آمارهای موجود در وزارت جهاد كشاورزی بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد كه بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به گوسفندان بلوچی با2/ 29.%، سنجابی با8/10%، مغانی با7/9%، قره گل خاكستری با 9%، كردی 9/6%، زل 2/6%، قره گل سیاه6% و لری بختیاری 2/5% ،كمترین نژادها به ترتیب مربوط به نژادهای سنگسری 4%، افشاری و ماكویی هر كدام 2/3%، مهربانی 7/2%، سایر نژادها 6/3% میباشد . تولید پشم در گوسفندان نژادهای مختلف متفاوت بوده كه بیشترین تولید مربوط به گوسفند نژاد بختیاری بین 3-4 كیلوگرم و نژادهای خراسانی گوسفند بلوچی 5/1-5/2 كیلوگرم ، قره گل با 2-3 كیلو ، كردی 5/1-2 كیلو و مغانی با 5/1-5/2كیلو تولید پشم دارند بیشترین درصد راندمان پشم گوسفندان ایرانی مربوط به واریته رضائیه با 74-94% و كمترین آن مربوط به واریته مكری با 44% می باشد . درصد راندمان در بین گوسفندان خراسانی به ترتیب بلوچی با 50-65%، قره گل 45-50%، كردی با 50-55%، و مغانی 65% می باشد. از نظر ظرافت پشم گوسفندان بلوچی با 18-31 میكرون ، شال با 28-34 میكرون، فراهانی با 25-28میكرون ، كرمانی با 23-27میكرون، زندی با 22-23میكرون ظریفترین پشم های گوسفندان ایرانی محسوب میگردند. نژاد كردی با 31-35 میكرون و نژاد قره گل با 35-40 میكرون ضخیمترین پشم خراسانی است و واریته های مكری با 40-45 میكرون، قزل با 35-40 میكرون، مریوان با 40-42 میكرون دارای بیشترین ضخامت و قطر الیاف در بین گوسفندان ایرانی می باشند.

ضخامت مابقی نژادها بین 25-35 میكرون میباشد . طول الیاف گوسفندان دارای پشم ظریف ایرانی بین 11-16 سانتی متر ، پشم متوسط بین 16-20 سانتی متر و پشم ضخیم بین 20-24 سانتی متر میباشد . گوسفندان مریوان و قزل با 8 سانتی متر ، سنگسری با 11 سانتی متر واریته رضاییه با 8-10 سانتی متر دارای كمترین طول الیاف و گوسفند واریته مكری با 24 سانتی متر در طول الیاف بلند ترین الیاف را دارا ست . تعداد جعد در ده سانتی متر در مورد نژادهای مختلف گوسفندان ایرانی نیز متنوع است. گوسفندان كلكوهی ، رضائیه ، بلوچ و زندی به ترتیب با 60،55،50،45 در هر 10 سانتی متر دارای بیشترین جعد و گوسفندان لری با 10 جعد كمترین جعد را داراست . تجعد سایر نژادها نیز بین 25-40 در هر ده سانتی متر میباشد .

نسبت پشم سفید به پشم رنگی و الوان نیز در بین استان های مختلف متفاوت است استان كرمانشاه با نسبت 95% پشم سفید به الوان و پس از ان استان های خراسان ، اذربایجان ، خوزستان ، كردستان و و مازندران به ترتیب با 85%،75%،50%،30%و 10% پشم سفید نسبت به پشم الوان در رده های بعدی قرار دارند.

از نقطه نظر نرمی و زبری پشم گوسفندان ایرانی را به سه گروه نرم ، نیمه زبر و زبر طبقه بندی می نمایند كه پشم نرم بیشتر در خراسان و بخش هایی از استان های كرمان و خوزستان ، پشم نیمه زبر بیشتر در استان های مازندران ، كردستان و تعدادی از شهرهای استان خراسان تولید میگردد.

با توجه به شاخص های مرغوبیت پشم برای قالیبافی منجمله ظرافت ، نرمی ، جعد ، رنگ ، رنگ پذیری و شفافیت رنگی به ترتیب گوسفندان بلوچی خراسان ، عربی اهواز ، كرمانشاه ، ماكویی تولید كننده مرغوبترین پشم می باشند .

با عنایت به اینكه بالغ بر هفتاد میلیون راس گوسفند در ایران وجود دارد بنابراین اگر محصول نهایی هر گوسفند را معادل یك كیلو پشم شسته اماده ریس فرض نماییم و چنانچه 70% پشم تولیدی را قابل مصرف در قالیبافی فرض شود سالانه بالغ بر هفتاد هزار تن پشم در ایران تولید میگرددكه چهل و نه هزار تن آن آماده مصرف در قالیبافی است . از طرف دیگر چنانچه تولید فعلی فرش را بصورت میانگین سالانه پنج میلیون متر مربع فرض و برای تولید هر متر مربع فرش معادل چهار كیلو پشم ( با در نظر گرفتن افت ریسندگی )در نظر بگیریم تنها معادل بیست هزار تن پشم مورد نیاز بخش قالیبافی است.

ملاحظه میگردد كه نه تنها نیازی به واردات پشم برای تهیه خامه فالی نمی باشد كه بخش قابل توجهی از پشم تولیدی را میتوان در سایر بخش های زیر مجموعه نساجی یا سابر دستبافته ها مورد استفاده قرارداد. واردات پشم بمنظور تهیه نخ ظریفتر یا تهیه خامه نرمتر و مخلوط نمودن با پشم داخلی انجام میگردد كه تحقق این مورد با توجه بیشتر به نژادهایی كه تولیدكننده پشم مرغوبترین میباشند امكانپذیر میباشد .

در استان خراسان نیز بالغ بر 15 میلیون گوسفند تولید كننده حداقل پانزده هزار تن پشم آماده ریسیدن می باشند و این در حالیست كه در خراسان بزرگ بالغ بر یك میلیون متر مربع فرش در سال تولید میگردد چنانچه به ازای هر مترمربع چهار كیلوگرم پشم در نظر گرفته شود این استان بالغ بر یازده هزار تن پشم مازاد دارد. مشهورترین نژاد های گوسفندان استان خراسان از نظر كیفی به ترتیب بلوچی ،مغانی ،كردی و قره گل می باشد %75 گوسفندان استان از نژاد بلوچ ،%20 كردی ،%5 قره گل ،%5 مغانی ، %5 لر و باقیمانده نژاد های مختلف می باشد.

مقر و زیستگاه اصلی گوسفندان بلوچی خراسان جنوبی و رضوی می باشد كه با توجه به موقعیت اقلیمی بهترین نوع پشم در منطقه بشرویه و سربیشه تولید می گردد .گوسفند بلوچی دوبار در سال چیده می شود .لازم به ذكر است كه عمده ترین هدف پرورش گوسفند بلوچی پشم آن می باشد و هدف های دیگر منجمله گوشت و شیر و … از اهمیت كمتری بر خور دار است .نژاد مغانی گوشتی است و زیستگاه اصلی آن دشت مغان و شهرستان ها ی سراب ،مشكین شهر ،اهر و اردبیل می باشد و از آنجا به خراسان آورده شده. رنگ پشم گوسفند مغانی سفید نخودی و شكری و بنابراین نسبت به گوسفند بلوچ از اهمیت كمتری برخوردار است .همچنین از نظر نرمی نیز به هیچ وجه قابل مقایسه با پشم بلوچی نمی باشد و فوق العاده خشن می باشد.

چون این الیاف دارای مدولای بزرگ می باشد شفافیت رنگی ندارد و استفاده از آن در قالیبافی اصولاً توصیه نمی گردد .نژاد كردی عمدتاً در نواحی شمال استان خراسان توسط قبایل كردی كه از دوره صفویه به این منطقه مهاجرت نموده اند پرورش داده میشود. بلحاظ سرما تنها یكبار در سال چیده می شود. رنگ پشم گوسفند كردی از نخودی تیره تا خرمایی و قهوه ای می باشد. لذا برای بافت سفره های كردی خراسان مصرف می شود.

گوسفند قره گل عمدناَ به لحاظ پوست آن پرورش داده می شود و پشم آن نسبت به سایر نژادها از اهمیت بسیار كمی برخوردار است .پشم گوسفد بلوچی نسبت به گوسفند كردی ازقدرت جذب رنگ بیشتری برخوردار است و نسبت به گوسفند مغانی نیز همینطور.در شرایط مساوی راندمان پشم بلوچی در بافت قالی نسبت به سایر نژاد های پرورش داده شده در سطح استان %150 است. بطوریكه برای هر متر مربع قالی تجاری 5/2 كیلو خانه پشمی بلوچ مصرف میگردد.

در مورد نژاد كردی این مقداربه75/3 كیلو گرم میرسد . تهیه مخلوطی شامل %60 بلوچ %20 كردی %20 مغانی میتواند ضمن تامین نسبی مرغوبیت قیمت تمام شده آن را تا حدود زیادی كاهش دهد، به شرط آن كه عملیا ت حلاجی ومخلوط كنی با دقت خاصی انجام گردد .

تجزیه و تحلیل یافته ها : یافته های تحقیقی حاكی از آن است كه : پشم تولیدی در داخل كشور كشور نیاز قالیبافی كشور را تامین می نماید و نیازی به   واردات پشم از خارج از كشور نمی باشد .

بر خلاف تصور بسیاری پشم گوسفندان ایرانی با لاخص نژادهای بلوچی ،كرمانی ،نائینی ،كلكوهی ،ماكویی ،فراهانی ،عربی اهواز، مرغوب ترین الیاف برای بافت قالی های ظریف می باشند این الیاف دارای درخشش رنگی فوق العاده بوده در مقابل عملیات نمدی شدن نسبت به پشم مرینوس از مقاومت بیشتری برخوردار است .

بمنظور نجات قالی ایران می بایست راهكارهایی اندیشیده شود كه قیمت پشم معادل قیمت گوشت از دامداران خریداری و مابه تفاوت آن به صورت یارانه از طرف مركز ملی فرش ایران یا وزارت جهاد كشاورزی به دامدار پرداخت گردد .این مورد در مورد گوسفندانی كه دارای پشم سفید و ظریف و نرم میباشد از اهمیت بیشتری برخور دار است

موادرنگرزی طبیعی تكمیل كننده جلوه و زیبایی و درخشندگی خامه پشمی تهیه شده از الیاف گوسفندان نژادهایی همچون بلوچی ،كرمانی ، ،عربی اهواز و … می باشند حتی الامكان برای رنگرزی خامه قالی تهیه شده از پشم ایرانی می بایست از مواد رنگرزی طبیعی استفاده شود .

بهداشتی نمودن آغل گوسفندان ، آموزشی پشم چینی و استفاده ار ماشین های پشم چینی برقی ،تهیه مخلوط مناسب در كارخانه پشم ریسی ،شستشوی مناسب پشم قبل و بعد از عملیات ریسندگی، كیفیت خامه پشمی را فوق العاده ارتقا می دهد.

شستشوی گوسفند قبل از پشم چینی باعث كاهش هزینه های مربوط به عمل آوری خامه پشمی می شود ضمن آن كه برای گوسفند نیز مزایای قابل توجهی دارد .

همكاری مستمر ارگانهای ذیربط منجمله مركز ملی فرش/جهاد كشاورزی/دامپزشكی و اتحادیه های ضروری است.

نجات فرش ایرانی در گرو توجه به مواد اولیه بالاخص پشم است، انجام پزوهشهای اساسی در این زمینه ضروری است.

منابع :

نصرت الله طاهرپور، جزوه پشم گوسفندان بومی ایران

سایت وزارت جهاد كشاورزی

محمد اصغری، محمد دیانت، بررسی پشم خراسان

عبدالله احراری، جزوه مواد اولیه و ابزار قالیبافی

گزارش الیاف شناسی دانشجویان عزیز طبس