کلیات رنگرزی خامه قالی( بخش سوم)

رنگرزی پشم با مواد رنگزای گیاهی

hamed30 شهریور 1396

0 2,888 خواندن این مطلب 21 دقیقه زمان میبرد

روناس : از در کلیه زبانها مترادف با رنگ قرمز بوده است. انواع مختلف روناس را می توان در بیشتر کشورهای عالم یافت. این گیاه در نقاط سردسیر و گرمسیر عالم می روید، ولی در آسیا و اروپا بیشتر یافت می شود.

روناسی ایرانی بیشتر از نوع rubia perogrina است. مناطق کشت روناس در ایران استانهای آذربایجان و مازندران و در بعضی از نقاط کرمان می باشد و به طور وحشی در تمام ایران دیده می شود. بهترین روناس مخصوص اطراف یزد است. قسمتی از روناس که حاوی رنگ است ریشه آن می باشد. رنگ در بین پوسته خارجی ریشه و مغز چوبی آن قرار گرفته است. در رنگرزی فقط از ریشه روناس استفاده می شود. برگ و ساقه آن غذای بسیار خوبی برای گاو و گوسفند می باشد. ریشه روناس در زمین به مقدار زیاد فرو و در اراضی شنزار تا دو متر میرسد. قدرت رنگی ریشه روناس مربوط به مدت زمانی است که ریشه در خاک قرار می گیرد هر چه ریشه بیشتر از عمرش گذشته باشد مقدار ماده رنگی آن زیادتر است. در گذشته ریشه روناس را مدت شش ماه در خاک باقی می گذاشتند ولی امروز تازه از خاک بیرون آورده و به فروش می رسانند.

طرزتهیه ریشه روناس

روزهای آخر پاییز ریشه روناس را از خاک بیرون می آورند و خشک می کنند. عمل خشک شدن را ممکن است به منظور تسریع در آن کوره های مخصوص در حرارت 60 درجه انجام داد ولی این عمل از ماده رنگی روناس می کاهد.

رنگرزان قالی در روستاها روناس را در آفتاب خشک می کنند. ولی بهترین طریقه خشک کردن روناس در سایه است. پس از خشک کردن روناس را می کوبند. این عمل بیشتر به لحاظ جدا نمودن خاک از روناس انجام می دهند. قبل از آسیاب کردن پوسته خارجی رونلس را از آن جدا می گکنند. وجود این پوسته در رنگ باعث کدری آن خواهد شدو برای جدا کردن پوسته ممکن است آن را چند ساعتی در آب قرار داد و سپس خشک نمود و یا آنکه ریشه را با روغن چرب کرد در اثر این عمل پوسته خارجی ریشه خرد شده و میتوان از سایر قسمت ها جدا نمود عیب این کار آن است که ریشه آغشته به روغن رنگ بسیار کدری پیدا می کند.

رنگرزی پشم با روناس

رونا س بدون وجود دندانه نمی تواند به خوبی پشم را رنگ نموده و مقابل عوامل مختلف ثبات کافی داشته باشد. روناس بدون دندانه در روی پشم بسیرا پریده و کدر خواهد بود.

املاحی که برای دندانه پشم به کار برده می شوند عبارتنداز :بیکرومات پتاسیم ،زاج سفید ،سولفات آهن ،سولفات مس و کلرور قلع.

رنگرزی پشم با دندانه بیکرومات پتاسیم و روناس

سه روش زیر برای رنگرزی پشم با روناس و دندانه بیکرومات به کار برده می شود:

دندانه قبل رنگ

دندانه بعد از رنگ

رنگ و دندانه توام

1. روش دندانه قبل از رنگ

پس از دندانه دادن ،پشم را در حمام تازه ای که یک تا سه درصد اسید اگزالیک و پنچ تا ده درصد روناس داخل نموده و حمام را در مدت 45 دقیقه به جوش می رسانند و متد یک ساعت و پانزده دقیقه رنگرزی را در حالت جوش ادامه می دهند. سپس پشم را شسته و خشک می نمایند.

این طریق متداول ترین رنگرزی روناس است. در بعضی از نقازط ایران از چوبک به جای اسید در حمام رنگ استفاده می شود و رنگ حاصل نیز بنفش رنگ است. به طور کلی مواد قلیایی و اسیدها هر کدام تاثیر جداگانه ای در حمام رنگ روناس به جای می گذارند. قلیایی ها رنگ بدست آمده را متمایل به بنفش و اسیدها آن را نارنجی می نمایند.

2.روش دندانه بعد از رنمگ

از این طریق بندرت استفاده می گردد و بیشتر برای رنگهای روشن و شفاف می باشد. چون تمایل جذب رنگ توسط پشم بدون وجود دندانه کم است و رنگ حاصله بسیار ضعیف است.

3-رنگ رزی پشم با روناس و دندانه بیکروامت

روش رنگرزی به این قرار می باشدکه ابتدا حمام را 10 تا 20 برابر وزن خامه پشم آب و مواد کمکی را که قبلاً در آب حل کرده اند اضافه نموده حرارت را به 40 درجه رسانیده و رنگ را داخل در حمام می کنند. پشمی را که قبلاً به خوبی شسته و آبخور شده داخل آن کرده مدت 5 دقیقه در همان درجه حرارت بهم زده و بعد در مدت 40 دقیقه حمام را به جوش می آورند و سپس رنگرزی را به مدت یک ساعت و پانزده دقیقه ادامه میدهنند.

معمولاً برای این روش نظر به سیری و روشنی رنگ از یک تا سه درصد بیکروامت و یک تا سه درصد اسید لاکتیک مصرف می کنند. برای رنگ ها بسیار باز دو درصد و رنگهای متوسط ده تا سی درصد و برای زمینه های بسیار سیر تا صد درصد روناس می توان مصرف گرد. حتی الذمقدور از وجود قلیایی پرهیز کرد. مواد قلیایی رنگ الیاف را متمایل به بنفش می کنند چون رنگ نیز در سطح خارجی لیف باقی بمااند ثبات آن نیز در برابر شستشو ناچیز بوده و نایکنواخت ینز می گردد.

رنگرزی پشم با روناس و دندانه زاج سفید

رنگهای حاصل از این دندانه با روناس درروی پشم به مرابت شفاف تر از دندانه بیکرومات است ولی تنها طریقه ای که می توان برای رنگرزی بکاربرد روش دندانه قبل از رنگ است چون روش های دیگر ثبات کافی در برابر عوامل مختلف سایش نیستند.

برای رنگهای روشن پنج برای زمینه های سیر تا بیست و پنج درصد زاج سفید مصرف می کنند. پشم را دندانه داد ه و گاهی تا بیست و چهار ساعت در حمام دندانه باقی می گذارتند و سپس آن را شسته در حمام تازه ای که حاوی مقدار لازم رنگ و یک تا سه درصد اسید است داخل نموده حرارت را به 40 درجه رسانیده ترجیحاً در مدت 45 دقیقه به جوش رسانیده و یک ساعت آن را می جوشانند. برای رنگهای روشن و شفاف معمولاً از اسید لاکتیک و برای رنگهای کدر و سیر از اسید سولفوریک استفاده می کنند. در غالب شهرسیتان های ایران به جای استفاده از اسید از دوغ استفاده می کنند.

رنگرزی روناس بوسیله دوغ

این روش تقریباً در تمامی مراکز رنگرزی رنگهای طبیعی قالی در ایران مخصوصاً کرمان و یزد معمول است و به جای اسید لاکنیک از دوغ قره قوروت استفاده میکنند روش این رنگرزی در هر شهرستانی فرق می کند.

به طور کلی در فصل تابستان خامه پشمی را که قبلاً با زاج سفید دندانه داده اند داخل در حمامی که بیست برابر وزن پشم به نسبت یک سوم دوغ و بقیه آب و مقدار لازم روناس است می نمایند. حمام را بوسیله آفتاب بیست و پنج درجه برای رنگهای روشن و برای رنگهای سیر تا چهل و پنج درجه گرم می کنند. مدت یک ساعت پشم را در این محلول حرکت داده و بعد آنرا دوازده ساعت تا دو روز بسته به سیری و روشنی رنگ در همان حال نگاه می دارند. در این مدت مقدار زیادی از آب تدریجاً تبخیر شده و اسید لاکتیک موجود در دوغ حمام زیاد می شود. این عمل باعث شفافیت رنگ حاصله می گردد ولی چون همراه با اسید لاکتیک مواد دیگری نیز در دوغ وجود دارد رنگ حاصله با رنگی که با اسید لاکتیک تنها بدست می آید متفاوت است. پس از این عمل چون رنگ حاصله تقریباً نارنجی می باشد برای اینکه اثر اسید از بین برده ورنگ را کمی مایل به بنفش کنند خامه پشم را در آب جاری قرار می دهند مدت ده تا بیست و چهار ساعت پشم در این حالت باقی می ماند در بعضی از شهرستانها به جای دوغ از قره قوروت استفاده می کنند. طریقه رنگرزی آن با دوغ فرقی نداشته فقط رنگهای حاصله از آن تیره تر است.

رنگرز ی روناس با دندانه قلع

برای این دندانه و رنگ روناس از دو روش دندانه قبل از رنگ و رنگ و دندانه توام میتو.ان استفاده کرد.

پشم را با محلول دو تا چهار درصد کلرور قلع و دو تا سه درصد کرم دوتارتر و یا یکی از اسیدهای آلی نظیر اسید استیک و یا اسید اکرالیک مدت یک ساعت می جوشانند. پشم را در همان محلول برای مدت بیست و چهار ساعت گذاشته و پس از شستشوی کامل در حمام رنگ داخل می کنند.

حمام رنگ را به طور معمول با مقدار لازم روناس و یک درصد اسید اگزالیک آماده می کنند. پشم را در حرارت چهل درجه داخل کرده و مدت سی دقیقه حمام را به جوش می رسانند و سپس مدت یک ساعت آنرا درحالت جوش بهم می زنند آنگاه خامه پشم را به خوبی شسته و خشک می کنند. رنگهای حاصله از این دندانه بسیار شفاف می باشد و ثبات رنگ های دندانه کروم و زاج سفید در برابر نور کمتر می باشد.

از این دندانه بیشتر برای بدست آوردن رنگهای گلی و قرمز کمرنگ و سرخابی استفاده می کنند.(ادامه دارد)

ط :رنگرزی پشم با اسپرک و دندانه زاج سفید

در رنگرزی پشم و ابریشم با اسپرک فقط از دو روش دندانه قبل از رنگ وروش همزمان استفاده می کنند ، چون اسپرک بدون وجود دندانه جذب پشم نشده و رنگ آن بسیار پریده و ثبات آن ناچیز میباشد.

ابتدا پشم را با 10 تا 15 درصد زاج سفید و 2 تا 3 درصد کرم دوتار ترویا 2 درصد اسید لاکتیک نسبت به وزن پشم دندانه داده و مدت 24 ساعت پشم را در حمام دندانه باقی می گذارند و سپس آنرا شسته و داخل حمام رنگ می نمایند.طریقه رنگرزی باین ترتیب می باشد : ابتدا به مفدار لازم رنگ ( بین 3 تا 50 درصد نسبت به سیری و روشنی رنگ مورد نظر) را داخل حمام رنگ کرده مدت چند دقیقه آنرا می جوشانند سپس حرارات حمام را با ازدیاد آب سرد به 40 درجه رسانیده پشم دندانه شده را وارد آن می کنند حرارت حمام را به مدت 45 دقیقه به جوش رسانیده و 90 دقیقه رنگرزی را در حالت جوش ادامه میدهند. پس از این مدت آنرا به طریق معمول ابتدا با آب سرد و سپس با کمی دترجنت و یا صابون )( 2 گرم در لیتر) در حرارت 40 تا 50 درجه شسته ، آب کشیده و خشک می کنند.

معمولا رنگرزی اسپرک بدون وجود اسید صورت میگیرد. مگر آنکه از طریقه رنگ و دندانه توام استفاده می شود.در کارگاه های رنگرزی قالی مرسوم است که گاهی در رنگرزی اسپرک ، کمی مواد قلیایی نظیر کربنات دوسود به حمام اضافه می کنند و معتقد هستند که وجود مواد قلیایی رنگ بدست آمده را کمی شفاف یا نارنجی می کنند. به هر حال اسید های معدنی در حمام مانند اسید سولفوریک و اسید کلریدریک باعث کدری رنگ شده و از ثبات آن نیز در برابر نور و شست و شو می کاهد.

رنگرزی پشم با اسپرک و دندانه کروم

ثبات رنگ های بدست آمده ، دندانه کروم با اسپرک بیشتر را دندانه زاج سفید با اسپرک میباشد.رنگهای بدست آمده با این دندانه و اسپرک از زیتونی کمرنگ با زیتونی مایل به سبز تغییر می کند.

روش کار : ابتدا پشم را با روش دندانه کروم احیا شده و یا شیرین دندانه می دهند.پس از دندانه دادن آنرا به خ.بی شسته و داخل در حمام رنگ می نمایند. حمام رنگ را معمولا با 10 تا 30 برابر وزن پشم آب و 3 تا 50 درصد اسپرک و 2 یا 3 درصد اسید لاکتیک نسبت به وزن پشم تهیه می نمایند و مدت 45 دقیقه حمام را مندرجا به جوش رسانیده و مدت 90 دقیقه در حالت جوش نگه می دارند سپس شسته ، صابونی کرده ، آب کشیده و خشک می نمایند.

رنگرزی پشم با اسپرک و دندانه های آهن و مس

ابتدا پشم را ددانه داده و سپس حمام رنگ را تهیه دیده و رنگ می کنند. دندانه آهن با اسپرک رنگ بین خاکستری و قهوه ای و دندانه مس زیتونی و قلع زرد روشن بدست می دهد معمولا از این دندانه ها با اسپرک به واسطه ضعف آنها در برابر نور کمتر استفاده میشود

ی:رنگرزی پشم با قرمز دانه

قرمز دانه حشره ای است شبیه به کفشدوزک اسم علمی آنرا (cacusse) و از دسته (hemipture) میدانند. بشر از ابتدای تاریخ با این حشره آشنایی داشته و از ماده رنگی آن استفاده می نموده است.

اقسام حشره عبارتند از :

کرم ورمیلو : این حشره بر روی نوعی بلوط زندگی می کند.این نوع درخت در جنوب اسپانیا ، جزایر کانادا و جزایر یونان میروید.حشره قرمز دانه روی شاخه های این درخت متراکم شده و به صورت یکپارچه در می آید. کرم این حشره بیضی و قرمز رنگ است.

قرمزدانه لهستانی : که در اروپا دارای شهرت و اهمیت زیادی است. محل پرورش این حشره بیشتر در اروپای شرقی و مرکزی است این حشره در ریشه گیاهی به نام سلرانتوس در زمینهای اروپای شرقی به وجود می آید. کشورهای لهستان و لیتوانی و اوکراین از تولیدکنندگان عمده این حشره هستند.

قرمز دانه هندی : این دسته از قرمز دانه ها از قدیمی ترین ایام تاریخ مورد استفاده قرار می گرفتند این قرمز دانه بر روی شاخه های درختی به نام انجیر هندی و عناب پرورش می یابد و سپس روی همان شاخه خشک می شود و به واسطه آنکه با شاخه در کوره های مخصوص حشره کشته می شود.رنگ آنها کدر شده و پست تر از سایر انواع قرمز دانه هاست و بیشتر در صنایع لاک سازی مصرف دارد.

قرمز دانه مکزیکی : این نوع قرمز دانه را ابتدا اسپانیولی ها کشف کردند. این حشره در روی درختی به نام نوپال نشوونما می یابد و اکنون بطور اهلی کشت شده و هم به طور وحشی در جنگلهای مکزیک و آمریکای جنوبی پیدا می شود.

برداشت قرمز دانه در گذشته دور در جنوب ایران ، اهواز ، کناره های خلیج فارس و بلوچستان مرسوم بوده است.

محصول برداری سایر انواع قرمز دانه :

وقتی که حشره ماده شروع به تخمگذاری می کند.محصول برداری قرمز دانه شروع می شود.ابتدا با کاردک های مخصوص از شاخه های درخت حشره را تراشیده و در طشت های سفید ریخته و انها را بوسیله آب خفه می کنند.

طریقه دیگر جمع آوری قرمز دانه آنست که پس از جمع آوری آنها را از روی آهن گداخته عبور می دهند در اثر این عمل گرد سفید سوخته و رنگ آن مایل به سیاه می شود که آنرا قرمز دانه سیاه می گویند.

رنگرزی پشم با قرمز دانه همراه با دندانه های مختلف

1-رنگرزی پشم با قرمز دانه و دندانه بیکرومات پتاسیم

برای قرمزدانه هر سه حالت دندانه دادن کاربرد دارد. روش دندانه بعد از رنگ برای رتگ های بسیار روشن انتخاب میشود. همچنین در رنگهای روشن از کرم دوتار تر داسید اگزالیک و اسید استیک و رنگ های سیر اسید سولفوریک به کار برده می شود.ابتدا قرمز دانه را ساییده و تبدیل به گرد نموده و بعد داخل حمام رنگ کرد.کلاف را با دندانه بیکرومات همانطور که ذکر شد دندانه داده و بلافاصله داخل حمامی که دارای مقدار متناسب رنگ و اسید است مینمایند. حرارت حمام را در مدت 45 دقیقه به جوش رسانیده و 90 دقیقه رنگرزی را در حالت جوش ادامه می دهند و سپس آنرا ابتدا با آب و سپس با محلول محلول رقیق صابون شسته ، آب کشیده و خشک می نمایند.

قرمز دانه ای که با دندانه یکرومات همراه باشد پشم را قرمز مایل به بنفش رنگ مینماید.سبزترین رنگ که از نقطه نظر قالی بافی حائز اهمیت است با 10 درصد رنگ و 3 درصد اسید اگزالیک در روی خامه پشمی که قبلا با 3 درصد بیکرومات کلسیم دندانه داده شده است به عمل می آورند که ثبات آن در برابر نور 5 تا 6 و در برابر شستشو 5 و در برابر سایش بین 4 تا 5 می باشد.

2-رنگرزی قرمز دانه با زاج سفید :

ابتدا پشم را زاج دندانه داده و از بکاربردن اسید های معدنی در دندانه دادن خودداری می نماییم.بعد حمام را با 20 تا 40 برابر وزن خامه پشم از آب و 3 درصد اسید اگزالیک تهیه نموده و درجه حرارت حمام را به 30 درجه میرسانند. گرد نرم قرمزدانه را به حمام اضافه نموده و مدتی آنرا هم زده تا حل شود. آنگاه پشمی که بخوبی آبخور شده است داخل در حمام مینمایند ، مدت 10 دقیقه آنرا گردش داده و تدریجا در مدت 45 دقیقه حرارت حمام را به جوش می رساند و سپس مدت 90 دقیقه رنگرزی را در حالت جوش ادامه میدهند ، در بیشتر حالات از اسید در حمام استفاده نمیشود ، اگر بخواهند رنگ مایل به بنفش باشد به جای اسید کمی نمک قلیایی نظیر کربنات سدیم اضافه میکنند.وجود اسید سولفوریک در حمام رنگ آنرا بسیار کدر نموده و رنگهای حاصله قرمز مایل به قهوه ای و تار می شود. ثبات این رنگ ها در برابر نور بسیار ضعیف می باشد ، رنگ بدست آمده با قرمز دانه و اسید اگزالیک بسیار شفاف و قرمز خالص است 100 درصد قرمزدانه همراه با 3 درصد اسید اگزالیک نسبت به وزن پشم دندانه داده شده با زاج سفید ، تولید یک قرمز شرابی بسیار زیبا می نمایند که در رنگرزی قالیهای گرانقیمت بکار میرود و به نام قرمز لاکی معروف میباشد.این رنگدانه در برابر نور بسیار خوب و در برابر شستشو و سایش عالی میباشد.

ک: رنگرزی پشم با مواد مازوجی

یکی از مهم ترین موارد رنگرزی با رنگ های طبیعی رنگرزی پشم با مواد مازوجی است ، اهمیت این موارد در چرمسازی نیز بسیار زیاد است.در پشم برای بدست آوردن زمینه های کدر و سیر همراه با دندانه آهن به کار می برند.غالب نباتاتی که دارای مواد مازوجی میباشند خود نیز دارای ماده رنگی زرد میباشند که اگر آنها را بدون کمک دندانه رنگ کنند زرد کم و بیش کدری بدست می آورند ، مواد مازوجی دارای خصایص زیر میباشند.

دارای طعم غامض میباشند.

با مواد قلیایی ترکیباتی میدهند که در برابر هوا رنگ قهوه ای به خود می گیرند عکس العمل اسیدی ضعیفی دارند.

با املاح مس و کروم تولید رسوب قهوه ای میکنند.

با املاح سرب تولید رسوب نارنجی میکنند

با املاح آهن تولید رسوب خاکستری تیره و سیاه میکنند.

با املاح سرب تولید رسوب نارنجی میکنند.

مواد مازوجی در بسیاری از نیاتات به طور فراوان یافت می شود که در بین آنها بلوط ، کاج ، گردو ، انار ، بید ، سماق ، هلیله ، دانه های ایران ، گندل کوله ، جفت ، هلیله سیاه اهمیت زیادتری دارند. رنگرزی این مواد با سایر نباتات رنگدار تفاوت زیادی ندارند فقط بواسطه کم و زیاد بودن مواد مازوجی در آنها و همچنین نوع ماده رنگی این گیاهان با دندانه های مختلف تولید الوان گوناگون مینمایند که به ذکر آنها پرداخته میشود.

ل :طریقه رنگرزی پشم با مواد مازوجی

اگر پشم را مستقیما بدون دندانه با مواد مازوجی رنگ کنند تولید یک رنگ زردکمرنگ کدر میکنند که ثباتی در برابر نور و شستشو ندارند.بسته به مقدار دندانه ای که بکار می رود با کمک آهن ، رنگهای خاکستری روشن تا مشکی بدست می آورند ، با دندانه زاج سفید رنگهای زرد تا قهوه ای بسیار روشن بدست می آید و دندانه کروم رنگهای قهوه ای روشن و کدر بدست میدهد به طور کلی طریقه رنگرزی با دندانه آهن بر دو قسم است :

دندانه قبل از رنگ

رنگ و دندانه توام

پشم در حالت اول به طریق معمول دندانه می شود و سپس با مقدار متناسب رنگ مدت دو ساعت رنگرزی را ادامه میدهند و گاهی نیز در حمام رنگدار از یک درصد اسید نسبت به وزن پشم استفاده میشود.

در حالت دوم ابتدا پشم را به مدت یک ساعت با مقدار متناسبماده رنگی رنگ میکنند و سپس حرارت حمام را پایین آورده و در همان حمام دندانه را اضافه مینمایند و به رنگرزی برای مدت یکساعت تا یک ساعت و نیم ادامه میدهند.

دلیل آنکه ابتدا پشم را مدتی بدون دندانه رنگ می کند آنست که از ترکیب رنگ و دندانه و رسوب آنها در خارج از لیف در حمام جلوگیری نمایند.

سماق – رنگ قهوه ای طبیعی

گیاه سماق بطور بوی تقریبا در کلیه کشور یافته میشود ، برگ این گیاه کمتر از دندانه های آن ماده زوجب دارد 10 تا 30 درصد. این گیاه در تمام ایران مخصوصا در کوهپایه های اطراف تهران و کنار رودخانه جاجرود و کرج بسیار یافته میشود.ازمیوه و دانه این گیاه گردی گرفته می شود که ترش مزه و در صنایع غذایی بکار برده میشود.

محلول سماق تیره رنگ ، ترش مزه و گش میباشد و در دندانه های مختلف عکس العمل های زیر را نشان میدهد.

زاج سفید و دندانه های سرب تولید رسوب کرم مایل به زرد.

سولفات آهن رسوب آبی تیره مایل به سیاه تولید میکنند.

مواد قلیایی تولید رسوب سبر و روشن و مواد اسیدی رسوب رقیق زرد رنگ تولید میکند.

سماق علاوه بر مواد مازوجی دارای یک ماده رنگی زرد تیره است که به تنهایی و بدون دندانه در دباغی از آن استفاده میکنند.

پوست انار – زرد طبیعی

از پوست انار بیشتر از هر گیاه مازوجدار برای بدست آوردن رنگهای خاکستری و تیره از ان استفاده میکنن و مقدار ماده مازوجی آن تا 49 درصد میرسد.

درجنگلهای شمال ایران نوع وحشی آن بسیار فراوان است که دارای میوه های ریز و کوچک تر ازغانار معمولی است و به نام گلنارفارسی مشهور ایت.این گیاه یک پایه ی و عمر آن متجاوز از 20 سال میباشد.رنگ گل آن قرمز است در گذشته به عنوان یک رنگ قرمز در ایران از این گل استفاده میشده ایت و امروزه نیز در فسمت های مختلف هند از گل انار برای رنگ قرمز استفاده می شود.

پوست گردو – رنگ قهوه ای طبیعی

گردو درختی است که تقریببا در تمام نقاط معتدل و شمالی ایران به طور فراوان دیده می شود.

درخت گردو یک پایه ایت و بلندی آن به 10 تا 20 متر می رشد.برگ های مرکب دارد که هر یک 7 تا 9 برگچه دارند.

گل های نر به صورت سنیله های دار در کنار ساقه های جوان ظاهر میشوند و گل های ماده دوتایی یا سه تایی و گاهی نیز منفرد دیده می شود .عمر این درهت بسیار زیاد است و چوب آنم نسبت به سایر چوب ها بسیار گرانقیمت و برای ساختن وسایل محکم و زینتی استفاده میشود.

در تمم قسمت های مختلف گردو ماده مازوجی به طور فراوان یافت میشود.درایران بیشتر از پوست میوه آن استفاده میشود ، وقتی که در پاییز میوه گردو را زدند پوست آن نیز به سهولت از گردو جدا میشود ، آنرا خشک کرده و سپس به مصرف میرسانند.

مقدار ماده مازوجی پوست گردو بین 30 تا 35 درصد میباشد.اگر پوست گردوی تازه را با دست مالش دهند پس از مدت کوتاهی سیاه شده و به سختی از دست زایل میشود.

عکسالعمل شیمیایی املاح مختلف بر روی گردو مانند پوست انار و سماق میباشد اگر پوست گردو را بجوشاند محلول قهوه ای مایل به قرمزی به دست می آید دندانه های مختلف نتایج زیر را با پوست گردو در رنگرزی پشم به دست میدهند.

دندانه زاج سفید با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ نارنجی تیره.

بیکرومات پتاسیم با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ قهوه ای روشن.

سولفات مس با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ قهوه ای متوسط

کلرور استانو با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ نارنجی تیره

سولفات آهن با 3 درصد رنگ خاکستری تا مشکی.

پوست گردو هم چنین اهمیت فراوانی در رنگرزی خامه قالی برای رنگرزان دارد ، لزین ماده همراه با سایر رنگ ها برای بدست آوردن رنگ های تیره در کلیه زمینه ها استفاده میشود.

هلیله سیاه و هلیله زرد – قهوه ای طبیعی

اصل این درخت در آمریکا و اسیای جنوبی و چین و هندوستان و بلوچستان ایران مخصوصا در نواحی مدرس و بنگال است.

هلیله که در ایران به کار برده می شود بیشتر در نواحی بلوچستان و افغانستان و هند بدست می آسد. این درخت بر دو نوع میباشد ، هلیله سیاه و هلیله زرد این درخت دارای میوه کوچکی شبیه به گوجه است که آن را قبل از رسیدن چیده و خشک می کنند ، هلیله دارای رنگ زرد میباشد که مواد مازوجی آن بسیار است. در رنگرزی بیشتر همراه با دندانه زاج سفید استفاده می گردد. یکی دیگر از موارد استفاده از هلیله در چرمسازی است.

درخت هلیله یکی از قویترین مواد تانن دار می باشد که مقدار مواد مازوجی آن در حدود 45 دصد است. از برگ و میوه این درخت برای بدست آوردن انواع خاکستری ها همراه با سایر دندانه ها در رنگرزی پشم استفاده می شود.

جفت – رنگ زرد طبیعی

جفت عبارت است از یک نوع درخت بلوط جنگلی که دارای انواع زیادی می باشد که در آمریکا و آسیای میانه و جبال قفقاز می روسد.نوع ایرانی آن که در کوه های لرستان و کردستان است با نوع آمریکایی آن فرق دارد. طول درختانی که در آمریکا هستند گاهی به 30 متر می رسد و نوع رنگ آن نیز بهتر است.

این درخت دارای دو پوست است یکی در قسمت رو و دیگری در قسمت زیر ، پوست رو نازک و داری یک ماده سرخ رنگ کدر می باشد و به همین جهت آن را قبلا مجزا نموده فقط پوست زیر را که دارای ماده رنگی قابل توجهی می باشد به فروش رسانیده برای تشخیص چوب جفت آنرا ابتدا ساییده مدت یکساعت در آب می جوشانند و بعد مدتی آن را به حال خود راکد می گذارند. محلول تدریجا تغییر رنگ داده و رسوب می دهد که به صورت کریستال ته نشین میگردد. محلول با حالت ژلاتینی داشته که رنگ قرمزی و کدری به خود میگیرد.

مواد قلیایی رنگ محلول را تیره و مایل به قهوه ای میکند.سولفات مس رسوب نارنجی رنگ تولید میکند.زاج سفید رنگ را شفاف و رسوب رقیقی ایجاد مینماید. آبهای معدنی در روی آن اثر نموده و رسوب میدهند.

جفت دارای مقدار قابل توجهی ماده مازوجی داست و همین ماده باعث میشود که رنگ های حاصله از آن تیره میشود.ماده رنگی جفت از بیشتر رنگ های طبیعی زرد حتی اسپرک زیاد تر است.ولی ثبات آن نسبت به اسپرک در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. در گذشته از جفت بیشتر برای رنگرزی پنبه و چاپ آن استفاده می شده است.

جفت دارای مقدار قابل توجهی مواد مازوجی است.بنابراین با این دندانه آهن انواع خاکستری ها را میتوان بدست آورد.جفت با دندانه زاج سفید و سولفات آلومینیوم رنگ زرد می دهد که شفافیت آن را از اسپرک کمتر است و اگر در موقع رنگرزی جفت از هر دو پوست مخلوط کرده و رنگ کنند رنگ زرد کدر مایل به قهوه ای میدهد.

دو درصد دانه بیکرومات پتاسیم با جفت رنگ زیتونی مایل به قهوه ا می دهد که بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.

از سایر دندانه ها در رنگرزی جفت با پشم بواسطه عدم ثبات آنها در برابر نور کمتر استفاده میشود.

م :نسخه عملی رنگرزی طبیعی

محمد حسن قربانی از تولیدکنندگان فرش دستباف در روستای آسیابان بیرجند است و در عین حال از رنگرزان با تجربه منطقه به شمار می رود.وی تمامی رنگهای مورد نیاز خود را با استفاده از مواد رنگی طبیعی بدست آورده و نسبت به کاربرد این مواد تعصب خاصی دارد.او قریب به دو ماه قبل از شروع بافت قالیهای جدید آماده سازی مواد اولیه آن را تدارک می بیند.قربانی از دامداران منطقه اقدام به خرید مهمترین انواع پشم بلوچی کرده و پس از حلاجی دربین افرادی که تخصص آنان ریسندگی پشم است،توزیع نموده تا با استفاده با دوک پشم ریسی و خلاقیت تبدیل به خامه شود.پس از تبدیل پشم به خامه استاد قربانی با دقت خاص و به منظور بدست آوردن رنگهای شفاف و زنده اقدام به شستشوی خامه پشمی می نماید.

اکنون نوبت رنگرزی و هنرنمایی استاد قربانی است که با تکنیک خود خامه ای را بدست می آورد که با خامه مصرفی دیگر تولیدکنندگان کاملاً متمایز است.مشهورترین رنگهای قالی بیرجند که توسط استاد قربانی نیز تهیه می گردد،به شرح زیر است :

-گل انار: برای بدست آوردن رنگ گل انار ابتدا خامه پشمی را با 20% زاج سفید و 40% برگ مو به صورت زرد در آورده که در روستای آسیابان بیرجند به آن زرد ضمه جوش می گویند.این خامه پشمی را به مدت 6 ساعت در آب روان قرار داده تا رنگ آن کاملاً شفاف شود.همزمان با خواباندن خامه پشمی در آب روان استاد قربانی اقدام به جوشاندن روناس در مقدار کمی آب و عصاره کشی و به قول استاد دم نمودن آن می نماید. دم نمودن روناس توسط استاد قربانی 12 ساعت طول می کشد. اکنون روناس دم کرده را وارد حمام رنگ نموده و پشم را نیز وارد حمام کرده،عملیات رنگرزی به مدت یکساعت در جوش ادامه یافته و پشم به مدت 12 ساعت در حمام رنگ باقی می ماند.سپس مجدداً پشم رنگ شده را به مدت 6 ساعت در آب روان قرار داده تا شفافیت رنگی آن کاملاً پدیدار گردد.

-رنگ خاکی: برای بدست آوردن رنگ خاکی استاد قربانی پشم را با 10% زاج سفید و 20% پوست گردو و به مدت یک ساعت در جوش رنگرزی نموده و در پایان کلافهای پشمی به مدت 2 ساعت در آب روان قرار می گیرد.

-رنگ شتری: برای تهیه رنگ شتری پشم با 20% زاج سفید و 100% پوست گردوبمدت 2 ساعت در جوش رنگرزی شده سپس کلافهای پشمی به مدت 4 ساعت در حمام باقی مانده و در پایان به مدت 4 ساعت نیز در آب روان قرار می گیرند.

-رنگ نقره ای،سورمه ای(طیف های مختلف رنگ آبی از روشن تا تیره):استاد با استفاده از 1% نیل و حداکثر 10 دقیقه زمان و حرارت 40 تا 50 درجه رنگ دوغی (آبی بسیار روشن) ،با 2% نیل و مواد کمکی لازم فیروزه ای ،با 2.5% نیل و مواد کمکی لازم رنگ ماستی و بالاخره حداکثر 5% نیل و مواد کمکی لازم رنگ سورمه ای را بدست می آورد .در پایان هر یک از رنگهای نیلی می بایست به مدت 12 ساعت در آب روان قرار داده شوند.

-گروه رنگهای سبز: برای بدست آوردن رنگ سبز ابتدا کلافهای پشمی با 10% دندانه زاج سفید و مقدار مورد نیاز برگ مو به رنگ زرد تبدیل شده و بسته به نوع سبزی که مورد نیاز است در حمام نیل قرار داده می شوند.استاد قربانی تهیه رنگ سبز را مرحله سخت کار خود می داند،چون تهیه رنگ سبز یکنواخت نیازمند دقت عمل بسیار زیادی است.

-گروه رنگهای لاکی،صورتی: برای بدست آوردن این رنگها نیز از قرمز دانه استفاده می نماید،که استاد از 1 تا 10% قرمز دانه و مواد کمکی مورد نیاز بهره گرفته به ترتیب ابتدا رنگهای تیره و سپس از پساب رنگ تیره رنگهای روشن را به دست می آورد.

منابع (بخش مواد رنگزا):

1-راسل تروتمن، ادروارد، ترجمه: آقای عبدالله احراری، تكنولوژی رنگرزی الیاف نساجی با مواد رنگزای اسیدی، چاپ: خاتم، سری كتابهای آموزشی کارپتور (1)

2-صدری، نسرین، رنگرزی الیاف و نخ (پشم، ابریشم، پنبه)، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1381.

3- منتظر، مجید‌ـ ویسیان، سیدمحمد‌ـ حیدری، محمدابراهیم، ابریشم ایرانی، وزارت جهادكشاورزی، 1381.

4- منتظر، مجید‌ـ ویسیان، سیدمحمد‌ـ حیدری، محمدابراهیم، خصوصیات پشم و گوسفندان بومی ایران، وزارت جهاد كشاورزی، تابستان81.

5-رشیدی، ابوسعید، خاجوی، رامین، رنگرزی و تكمیل كالای پشمی، مركز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی،ص9.

6-مرادیان، سیامك، اصول علم و تكنولوژی رنگ، مركز نشر دانشگاه صنعتی امیركبیر (پلی‌تكنیك تهران)، ص51.

7-حاجی شریفی، محسن‌ـ خسروی، علیرضا، ساخت و شناسایی رنگهای نساجی (روشهای آزمایشگاهی)، مركز نشر دانشگاه صنعتی امیركبیر (پلی‌تكنیك تهران).

8-توانایی، حسین، كتاب تكنیكهای رنگرزی، دانشگاه صنعتی اصفهان، ص167.

منابع (بخش رنگدانه های طبیعی):

1-عبدا…احراری،جزوه آموزشی درس رنگرزی طبیعی دانشجویان طبس،سال1377

2-منصور ورزی،هنر رنگرزی،انتشارات خود کفایی،سال1362