کلیات رنگرزی خامه قالی( بخش اول)

رنگرزی یک فرآیند شیمیایی است باید تمامی مراقبت های لازم به عمل آید ، در صورت بروز هرگونه مشکلی امکان برگشت فرآیند وجود نداشته و اصلاح کیفیت محصول نیز مستلزم انجام هزینه های گزافی خواهد بود که از توجیه اقتصادی برخوردار نمی باشد.

قبل از هرگونه توضیحی در خصوص فرآیند و شیوه رنگرزی مواد اولیه مورد نیاز قالیبافی با انواع مواد رنگرزی شیمیایی لازم است عوامل موثر بر رنگرزی را مختصراً توضیح دهم. مهمترین عوامل موثر بر کیفیت رنگرزی به شرح زیر است:

نوع کالا و ویژگی های آن: بخش قابل توجهی از رنگرزی مواد اولیه قالیبافی به شیوه رنگرزی تمایلی انجام می گیرد در نتیجه هر یک از الیاف نساجی به گروه خاصی از مواد رنگزا تمایل ذاتی(آفینیته) دارند. رنگرز با توجه به نوع کالا رنگزای مورد نظر خود را انتخاب می کند علاوه بر نوع کالا، کاربرد کالا در آینده نیز تعیین کننده مواد رنگزای مصرفی در رنگرزی می باشد فی المثل در مورد رنگرزی مواد اولیه قالیبافی باید از رنگزاهایی استفاده شود که از حداکثر ثبات شستشویی ،سایشی و نوری برخوردار باشند ولی در مورد رنگرزی الیاف مورد استفاده در بافت یک پارچه پرده ای ممکن است ثبات نوری رنگ بیشتری مد نظر قرار گیرد. گروه های مختلفی از مواد رنگزا منجمله مواد رنگرزی اسیدی ،کرومی ،متال و … تمایل ذاتی نسبتاً خوبی به پشم دارند. علاوه برنوع کالا ویژگی های مختلف آن منجمله ظرافت و تمیزی و رنگ و یکنواختی و … بر کیفیت رنگرزی موثر است.

نوع ماده رنگزا: یکی دیگر از عوامل موثر بر رنگرزی نوع مواد رنگزای مصرفی در فرآیند رنگرزی است. شرکتهای مختلف سازنده مواد رنگزای بسیار متنوعی می باشند که چنانچه رنگرز از ویژگی های آنان شناخت کافی نداشته باشد نمی تواند در انتخاب ماده رنگزای مورد نظر خود و روش رنگرزی بهترین گزینه را انتخاب کند.

حمام رنگرزی: بالاخص در مورد رنگرزی با مواد رنگزای شیمیایی انتخاب حمام رنگرزی از اهمیت بسیار خاصی برخوردار است. حمام رنگرزی می بایست منطبق با ویژگی های کالا و مواد رنگزای انتخابی باشد از آنجا که عمدتاً رنگرزی مواد اولیه قالیبافی درپاتیل سنتی انجام میگیرد،بر استفاده از جنس استیل ، دوار بودن و متناسب بودن آن با حجم کالا تاکید می گردد. البته با عنایت به تکنولوژی معاصر امروزه دستگاه های رنگرزی ساخته شده که علاوه بر گردش کالا ومحلول دارای امکانات جانبی بسیار خوبی است

آب: مهمترین شرط تحقق شفافیت رنگ مواد اولیه رنگرزی شده استفاده از آب مناسب در رنگرزی می باشد. متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از کارگاه های رنگرزی از آبهای سخت برای رنگرزی  استفاده می شود. وجود املاح کلسیم و منیزیم در این آبها باعث کدر شدن رنگ الیاف می گردد استفاده از  سختی گیر آب از حداقل نیازهای کارگاه رنگرزی محسوب می گردد. لازم به تذکر است آب یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است.

حرارت: هر یک از انواع مواد رنگزای شیمیایی جهت افزایش سرعت رنگرزی و انجام آن در حداقل زمان ممکن، نیاز به حرارت دارند. حرارت نیز علاوه بر نقش موثری که در سرعت رنگرزی دارد یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است و لازم است رنگرزجهت مطلوبیت کار حداکثر بهره وری را از این ابزار بنماید متاسفانه یکی از مشکلات استفاده از پاتیل سنتی این است که  حرارت در قسمتهای مختلف حمام یکسان نمی باشد.

مواد کمکی: در بسیاری از حمام های رنگرزی علاوه بر ماده رنگزا و کالا نیاز به مواد تعاونی یا کمکی می باشد این مواد به دلایل مختلفی کاربرد دارند برخی از آنان به لحاظ نرم نمودن آب به کار می روند (سختی گیر آب)، بعضی دیگر تر کننده هستند و باعث رطوبت پذیری الیاف می شوند، تعدادی از مواد کمکی نیز به یکنواختی رنگ کمک می کنند و بالاخره برخی از آنها باعث افزایش سرعت رنگرزی و رمق کشی بیشتر میشوند و در تعدادی از حمام های رنگ نیز مجبوریم از مواد احیا کننده و اکسید کننده و … استفاده کنیم.

صرفنظر از همه ی عوامل فوق مهارت و هنر نمایی رنگرز (آبدست) نقش بسیار حیاتی در کیفیت رنگرزی دارد. رنگرز می بایست شناخت کافی از خصوصیات شیمیایی و فیزیکی کالا ،ماده ی رنگزا ،حمام رنگ داشته و هر آنچه در فرآیند رنگرزی اتفاق می افتد را مشاهده نماید وآن را تجزیه وتحلیل نماید

ب: رنگرزی پشم با مواد رنگزای اسیدی (لولینگ)

مواد رنگزای اسیدی عمدتاً نمک اسید سولفونیک هستند که ساختمان مولکولی آنها اغلب از نوع آزو بوده ، به راحتی در آب حل شده ، یون منفی آنها با کاتیون  پشم تشکیل پیوند یونی می دهد. تمایل ذاتی زیادی نسبت به الیاف پشم دارند لذا سرعت رنگرزی و مقدار مق کشی با استفاده از عواملی همچون دما، مقدار الکترولیت و اسید یته محلول کنترل می گردد. مواد رنگرزی اسیدی بر حسب وزن مولکولی شان به سه گروه عمده طبقه بندی می گردند. کوچکترین و در عین حال شفافترین مواد رنگزای اسیدی را گروه خود یکنواخت شده یا  لولینگ تشکیل می دهند. عمده ترین ویژگیهای مواد رنگزای اسیدی یکنواخت شونده به شرح زیر است:

وزن مولکولی کمی دارند. شفاف هستند. عمده جذب و رمق کشی در دمای 55-40 درجه سانتیگراد انجام میگیرد. از  مهاجرت بالایی برخوردار بوده و با توجه به وزن مولکولی کم سریعاً به داخل لیف پشم نفوذ میکنند.

در دمای نزدیک به جوش بخشی از ماده رنگزا از لیف طرد گردیده و در نتیجه رنگرزی با این مواد نیاز به کنترل چندانی ندارد و وجه تسمیه نامگذاری این مواد رنگزا به همین خاطر است.

استفاده از مواد رنگزای اسیدی لولینگ بلحاظ ثبات بد شستشویی آنها برای رنگرزی خامه قالی به هیچ وجه توصیه نمی گردد. ولی متاسفانه اکثر کارگاه های رنگرزی بالاخص توسط افراد مبتدی از همین موا د برای رنگرزی خامه قالی استفاده می نمایند ، دریک کارگاه رنگرزی  ازمسئول کارگاه فلسفه استفاده از این مواد رنگزا را پرسیدم ایشان راحتی رنگرزی با این مواد و عدم نیاز به کنترل را مهمترین دلیل آن ذکر نمود شیوه اصولی رنگرزی پشم با  این مواد رنگزابه شرح زیر است:

نسبت حجم حمام به وزن کالا تنظیم و نسبت به وزن کالا از 3% اسید سولفوریک و10% نمک سولفات سدیم استفاده نمود و حمام را به 40 درجه سانتی گراد رسانیده در این درجه حرارت رنگرزی را شروع و بمدت 30 دقیقه به جوش و سپس در جوش نیز رنگرزی رابر حسب تیرگی یا روشنی رنگ به مدت 45 دقیقه تا یک ساعت ادامه می دهیم در پایان شستشوی خامه با آب ولرم ضروری است.

طرز تشخیص مواد رنگزای اسیدی لولینگ : در دمای 50 -40 درجه بیشترین رمق کشی انجام میگرد.

در محیط اسیدی قوی (5/2-3 =PH ) جذب کامل شود. در دمای جوش بخشی  از ماده رنگزا طرد می گردد.

چنانچه کالای رنگ شده با مقداری کالای رنگ نشده در حمام قرار داده شود کالای رنگ نشده نیز کاملاً رنگی خواهد گردید!!!استفاده از این گونه مواد رنگزا صرفاً برای مواقعی است که کالای مورد نظر بندرت شسته شود.

ج: رنگرزی پشم با مواد رنگرزی اسیدی (میلینگ و سوپرمیلینگ)

مواد رنگرزی اسیدی میلینگ و سوپرمیلینگ بلحاظ دارا بودن ثبات شستشویی خوب تا خیلی خوب برای رنگرزی خامه قالی بسیار مناسب هستند اما متاسفانه بدلیل نیاز به کنترل همه جانبه عملیات رنگرزی و امکان پدید آمدن دو رنگی و البته قیمت بیشتر کمتر مورد استفاده قرار می گیرند. مواد رنگزای میلینگ دارای ویژگی های زیر می باشند:

بلحاظ دارا بودن وزن مولکولی زیاد و ساختار مولکولی گسترده در آب به صورت کلوئیدی هستند

قدرت مهاجرت ماده رنگزا کم است .دارای درجه بحرانی بوده و معمولاً در 75- 70 درجه سانتی گراد اگر از عوامل کنترلی استفاده نشود بدلیل مهاجرت گسترده امکان دو رنگی وجود دارد. اثر یکنواخت کنندگی سولفات سدیم بسیار کم است و باید از سایر عوامل بالاخص کنترل درجه حرارت و افزایش تدریجی آن جهت کنترل جذب و رمق کشی استفاده کرد.

برای رنگرزی پشم با مواد رنگزای اسیدی میلینگ نسبت به حجم حمام به وزن کالا را 30:1 گرفته ضمن اضافه کردن مقدار مورد نیاز نماده رنگزا 3% اسید استیک و 10% نمک سولفات سدیم به آن اضافه ، در درجه 40 درجه سانتی گراد پشم به آن اضافه ،در مدت 45 دقیقه درجه حرارت را به جوش رسانده ، رنگرزی را در در جوش به مدت 45 دقیقه ادامه می دهیم .همانطور که گفته شد این مواد رنگزا بین 70 تا 75 درجه سانتی گراد دارای نقطه ی بحرانی بوده و می بایست نسبت به این موضوع هوشیار بود. بهترین گروه مواد رنگزای اسیدی سوپر میلینگ ها هستند که دارای خصوصیات ذیل می باشند:

چون دارای مولکول گسترده ای می باشند در آب به صورت کلوئیدی  و درجه ی تجمع آنها در محلول زیاد است.

معمولاً در محیط خنثی رنگرزی می شوند.

از ثبات شستشویی خوبی برخوردارند.

نمک سولفات سدیم نقشی در یکنواخت کنندگی رنگرزی ندارد.

بلحاظ وزن مولکولی زیاد سرعت رنگرزی کم است و عمده ی جذب و رمق کشی در 70 تا 85 درجه سانتی گراد انجام می شود.

برای رنگرزی پشم با اینگونه مواد نسبت حجم حمام به وزن کالا تنظیم سپس از 5% نمک سولفات سدیم و مقدار مورد نیاز ماده ی رنگزا استفاده درجه حرارت حمام را به 40 درجه رسانیده، کالا را اضافه و در مدت 45 دقیقه حمام را به جوش رسانیده و در جوش رنگرزی را به مدت یک ساعت ادامه می دهیم.

معرفی مواد رنگزای اسیدی شرکت بایر:

شرکت مشهور بایر چند گروه از رنگ های اسیدی را تولید می نماید که منجمله میتوان به سوپراسن (ثبات شستشویی متوسط) ،سوپرامین (ثبات شستشویی نسبتاً خوب) ،سرپرانول (ثبات شستشویی خوب) ،الیزارین (ثبات شستشویی خوب) و اسیلان (ثبات شستشویی بد) اشاره نمود.

ادامه دارد