کرک و پشم

در فلات پهناور ایران علیرغم خشکی نسبی آب و هوایی آن ، مراتع سرسبزی برای پرورش دام وجود دارد.

در دامنه های کوههای البرز و رشته جبال زاگرس مخصوصا در نواحی سنندج و کرمانشاه و نواحی شمالی خراسان و بلوچستان و نقاط مرکزی ایران گوسفندانی پرورش می یابند که پشم های مرغوب آنها در تهیه فرش های بادوام و پاخور بکار می روند.

نژادهای معروف گوسفندان ایران عبارتند از :

• قره گل
• ماکویی
• سنجابی
• کردی
• افشاری
• بلوچی
• قزل
• کلکوهی
• مغانی بختیاری
• نایینی
• سنگسری

اکثر گوسفندان ایران از نوع نژادهای با پشم ضخیم و متجاوز از 65 تا 70 درصد پشم آنها از نوع هتروتیپ (Heterotype) است . بر اثر این کیفیت تار پشم زبرتر ، ضخیم تر و مستحکم تر بوده و کاملا مناسب برای قالی بافی می باشد. قطر تار پشم نژاد های گوسفندان ایران بین 35 تا 50 میکرون (35 تا 50 هزارم میلیمتر) و طول آنها حتی تا 38 سانتیمتر نیز می رسد . گوسفندانی که در کوهستانها و هوای معتدل پرورش می یابند نسبت به گوسفندان نقاط پست و مرطوب پشم های مرغوب تری تولید می کنند. همچنین پشم هایی که در فصل بهار چیده شده باشند کیفیت بهتری نسبت به پشم های پاییزه دارند .

پشم های سفید رنگ خاصیت رنگ پذیری بهتری نسبت به سایر پشم ها دارند لذا بیشتر مطلوب رنگرزان هستند . نا گفته نماند رنگ پشم گوسفندان نژاد سفید کلا سفید روشن نیست بلکه در حقیقت نخودی و یا زرد روشن است . تنها پشم برخی از نژادها مانند گوسفندان سیستانی کاملا سفید و براق هستند که بعد از رنگرزی شفافیت و جلوه خاصی پیدا می کنند .

پشمی که برای بافت قالی انتخاب می گردد باید دارای خصوصیات ویژه ای باشد . قطر پشم های مناسب برای قالی بافی در حدود 30 تا 40 میکرون (30 تا 40 هزارم میلیمتر) است . از پشم معمولا پرز و یا گوشت فرش بافته می شود ولی بافندگان ایلیاتی مانند قشقایی ها ، بلوچ ها ، تراکمه و الوار تار و پود فرش های خود را نیز از پشم انتخاب می کنند. ندرتا در گذشته نیز برخی از فرش های همدانی و بلوچی با پشم شتر بافته می شده است . تقریبا در تمام مراکز بافندگی ایران شیرازه های فرش را از جنس پشم انتخاب می کنند(به استثنای فرش های ابریشمی). در فرش های لری و بلوچی گاهی نیز از موی بز برای این منظور استفاده می کنند .

در موارد معدودی در گذشته برخی از سوداگران و قالیبافان متقلب از الیاف سلولزی پشم نما نظیر (کوپرآمونیوم ویسکوز) یا پشم های نامرغوبی که از صورت نخ خارج شده و دوباره رشته شده بودند و یا از پشم مردار در بافت فرش استفاده می نمودند . اینگونه تقلبات که بعضا توام با استفاده از رنگ های جوهری بود موجب آن شد که تا مدتی به شهرت فرش های ایران لطمه وارد شود.

پشمی که از گوسفند چیده می شود دارای مواد خارجی زیادی است که قبل از ریسندگی باید آنها را از پشم جدا کرد . این مواد عبارتند از : چربی پشم (لانولین) ، ادرار و عرق بدن حیوان که در روی پشم خشک شدهو حاوی املاح پتاسیم و سدیم و اسید های معدنی و آلی می باشد و همچنین شن و خاک و خاشاک و سوخته های داغ و باقیمانده روغن ها و مرهم هایی که برای التیام زخم بر روی بدن حیوان مالیده اند.

برای جدا کردن این مواد باید الیاف پشم را شستشو نمود بعد از این عمل باید آب پشم با دقت گرفته شده و در مکانی کاملا نمیز به صورت یک نواخت خشک شود . این قبیل عملیات را یا بادست و یا ذر کارخانه های پشم شویی که با وسایل شستشوی مکانیکی و دستگاه های خشک کن مجهز هستند انجام می دهند.

بعد از مرحله خشک شدن پشم ها را می ریسند و سپس کلافهای حاصله را در کارگاه های رنگرزی به رنگهای مورد نظر در می آورند . عمل ریسندگی را یا با دست انجام می دهند (دست ریسی) و یا اینکه در ماشینهای مخصوص آنها را می ریسند که در این صورت پشم در مقدار زیاد و به صورت کاملا یکنواخت رشته و تابیده می شوند پشم های دست ریس بیشتر در روستا و مراکز قالی بافی ایلیا تهیه می شوند.