پیشینه تذهیب:
ایرانیان از زمانهای بسیار دور ، به جانوران و گیاهان توجه داشته و نقش های بسیاری از آنها را در آثار خود به کار برده اند، آنچنانکه این نقوش بر مبنای تفکرات و برداشتهای آیینی شکل گرفته است و بسیاری از این نقوش به نمادی از اعتقادات آنها بدل شده است و با گذشت زمان شاهد بروز تغییر و تحول در این نقوش هستیم.
ویژگی های نقوش در آثار تمدن های اولیه :
- کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدود تر است .
- نقوش گیاهی در وسط متن و فضای اصلی آثار کمتر به کار رفته است و بیشترین کاربرد را در امر حواشی و نوارهای تزئینی دارد.
- روش استفاده، به صورت تکرار و قرینه سازی است.
- در نقوش گیاهی تنوع دیده نمی شود.
- اجرای نقوش گیاهی دارای نظم خاصی است که از شکل ساده نیز برخوردار است.
- نقوش ساده هندسی ، اززندگی کشاورزی و دامپروری مانند : زمین ، کوه ، آب و … تاثیر پذیرفته است.
دوره هخامنشیان
ویژگی های عمده نقوش دوره هخامنشی:
- استفاده از نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی
- تقسیم بندی قاب و طراحی حاشیه و متن
- نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو، گل 12 پر و گل نیلوفر آبی است.
- استفاده از شیوه های انتقال، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش
- محدود بودن نقوش گیاهی
- ظرافت و دقت در اجرای اثر
عکس نقوش دوره هخامنشی :
هنر اشکانی: ( تصاويری از هنر اشكانی )
هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونان بوده است. از این دوره بیشترین آثار بدست آمده شامل نقاشی دیواری، حجاری و گچبری هایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشتر جنبه تزئینی دارد و با شیوه ی تکرار یا قرینه انعکاسی اجرا شده است .
تصاويری از هنر اشكانی
ویژگی های نقوش گیاهی در دوره ساسانی:
- نقوش گیاهی پر کننده فضاهای خالی و میانی انسانی و حیوانی است.
- تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود.
- از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود.
- شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد.
- نقوش گیاهی قوس دار و دورانی، کاربرد دارد.
ویژگی های نقوش و طرح های دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی (قرن8هجری):
- کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه های اسلیمی
- پیچیدگی طرحها و تزئین فضاهای خالی نقوش اسلیمی با نقوش هندسی
- ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره، چلیپا ، حاشیه پهن و به کار گیری نقوش در اشکال دایره ای
- ترکیب خط ، نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی
- تاثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزیین آثار
- کاربرد نقوش اسلیمی با قوس های کوتاه و فشرده
در دوران سلجوقیان شیوه جدیدی در تزئین و تذهیب آغاز شد که تا روزگاران بعدی دوام یافت و بنیان این شیوه بر آن بود که : (( سطر های نوشته شده را با خط های دقیق و سنجیده خط کشی کنند و بخش های بیرون از خط کشی را با نقش های گیاهی ( شاخ و برگ ) پر کنند )) (زکی ، 1377 ، ص 69)
ویژگیهای طراحی نقوش در دوره ایلخانان و تیموریان:
- استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی )، ابر چینی، نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ در طراحی نقوش
- تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن بالچک و ترنج ( شمسه )
- استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میانی نقوش هندسی
- جدا شدن نقوش از خط و یافتن استقلال و هویت خاص خود
- ایجاد نظم و بر قراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی
- طراحی ساقه های اسلیمی با قوسهای بلند
- کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی
* (( تذهیب گران عصر مغول از رنگهای طلایی ، آبی ، سرخ ، سبز ، نارنجی استفاده می کردند و آبی سیر را به عنوان زمینه ای که رنگ های دیگر آن را فرا می گیرد انتخاب می کردند )) ( زکی ، 1377 ، ص 69)
ویژگی های نقوش سنتی در دوره صفویه :
- بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات و کاسته شدن از فشردگی قوس ها
- ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر
- طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی
* (( از دلنوازترین صفحه های تذهیب شده از عصر صفوی صفحاتی است در صدر کتاب خطی بوستان سعدی موجود در دارالکتاب مصر که داری تاریخ 893 هجری / 1488 میلادی است و در پای آن امضای تذهیب گر (( یاری )) دیده می شود )) ( زکی ، 1377 ، ص 71)
از قرن 12 هجری به بعد که زمان حکومت قاجار است شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکیب ها ، نقوش و گلهایی که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند .
* در دوره معاصر طراحی سنتی در تذهیب کاشی ، فرش و سایر رشته های صنایع دستی کار برد وسیعی دارد.
واژگان و اصطلاحات تذهیب :
در تذهیب هم مثل سایر هنرها واژگانی وجود دارد که برای یک تذهیب کار آگاهی از آن واژگان لازم و ضروری است . البته واژگان تذهیب تا حدودی ناشناخته هستند و این امر باعث شده است بعضی از واژگان در کتابهای مختلف معانی متفاوتی داشته باشد و در اینجا تلاش شده است که تا حد امکان معنای رایج و منطقی آنها ذکر شود .
کتاب قانون الصور در بیان شماری از واژگان تذهیب می نویسد :
چنین کرد اوستادم رهنمایی
که هست اسلیمی و دیگر ختایی
ز ابر و داغ اگر آگاه باشی
چو نیلوفر فرنگی خواه باشی
مکن از بند رومی هم فراموش
کنی چون اسم هر یک جای در گوش
( به نقل از مجرد تاکستانی ، 1384 ، ص 27)
اسلیمی :
اسلیمی یا اسلامی نقشی است که از گذشته های دور برای آذین بندی ظرفها ، بافته ها و در حجاری ها به کار می رفته است و شاید در آن روزگاران نامی خاص داشته است . این نقش ظاهراً در دوره ی سلجوقی و تیموری به این نام شناخته شد.
نقش های اسلیمی عبارتند از گردش ها و پیش و خم های مدور تکراری اغلب به قرینه و گاه بی قرینه که بیشتر یادآور پیچش ساقه یک گیاه می تواند باشد .
ایرج افشار در کتاب صحافی سنتی می آورد :
(( اسلیمی یا اسلامی کامل مانند اجزاء یک گیاه شکل می گیرد و مشتمل است بر تخمه و ساقه و جوانه و برگ و گل که به چنگ تبدیل می شود … )) ( به نقل از ماچیانی ، 1379 ، ص 13)
چنگ :
(( حرکت هایی که گرداگرد شاخه های اسلیمی را می گیرد چنگ گویند . این زائده های چسبنده مانند قارچهایی هستند که در اطراف شاخه های درختان و ساقه های آنها می رویند و آنها را در بر می گیرد )) ( هنرور ، صفحه 1386 ، ص چ )
استاد هادی اقدسیه هنرمند گرانقدر نقشه قالی وتذهیب می گویند :
((اسلیمی اساساً نمودار طرح درخت است با همه پیچ و خم و شاخ و برگ و…)) ( به نقل ازماچانی ، 1379 ، ص14)
توضیح آنکه اسلیمی ها با بندهایی به طرزی بسیار فنی و استادانه به یکدیگر مرتبط می شوند که اصطلاحاً به آن (( بند اسلیمی )) اسلیمی می گویند.
ختایی :
ختایی از جمله نقش های اساسی هنرهای تزئینی ایرانی است که از ترکیب گل ، غنچه و برگ پدید می آید . بعضی ها بر این عقیده اند که این طرح را دردوره مغول از چین به ایران آورده اند . ولی بررسی سیر تکاملی کاربرد طرح گلها در دوره های مختلف از دوران هخامنشی تاکنون حاکی از آن است که این طرح در آثار این دوران بوده و به تدریج تکامل یافته است و شباهت میان نقوش ایرانی و چینی به دلیل وجود روابط فرهنگی ، بازرگانی و سیاسی میان دو کشور می باشد.
نقوش ختایی نقش هایی گیاهی و گل و بوته مانند هستند که با ظرافت و نازکی در لا به لای نقوش اسلیمی در حرکت هستند .
(( ختایی مانند اسلیمی گیاهی است که مذهب و نقاش آنرا به صورت گل و برگ تزئینی گسترده شده می آراید … )) ( افشار ، 1357 ، ص 13)
مایل هروی در کتاب ، کتاب آرایی در تمدن اسلامی می نویسد :
(( خطائی یا ختائی ، گونه ای است از اسلیمی که طرح آن ظریف و نازک است و صرفاً دارای نقوش پیچ در پیچ گل و بوته است … )) ( به نقل از ماچیانی ، 1379 ، 15 )
عمده گل های ختایی عبارتند از گل شاه عباسی یا گل اناری ، گل پنبه ای یا برگ مو ، گل پروانه ، گل پنج پر و چهار پر و… که در طبیعت نیز یافت می شوند اما به طریقی قلم هنرمند تغییراتی در فرم اصلی آنها پدید آورده است .
لوتوس :
که به آن برگ ماهی نیز گفته می شود در کنار گل های ختایی به عنوان برگ بزرگ استفاده می شود .
سر لوحه :
سر لوحه تزئینی است که در بالای صفحه نخستین کتابها ترسیم می شود و در واقع می توان گفت سر لوحه دروازه ورود به نقش گل و برگ ریز و نرمی می شود.
کتیبه : به سر لوحه های کوچکی که در متن آنها ، عناوین مختلف کتاب را به رنگ طلایی یا شنگرف و یا سفید می نویسند کتیبه گفته می شود .
دهن اژدر : نقشی است به شکل دهان اژدها . ظاهراً این نقش از دوره تیموریان رواج یافت است .
ابرک :دایره های کوچک و به هم پیوسته ای هستند که شکل ابر کوچکی را نمودار می کنند و در کنار صفحه ی کاغذ نقاشی می شوند . (( ابرک ترنج کوچکی است که شباهتی به ابر دارد و …)) ( هنرور ، 1386،ص چ)
جدول : جدول عبارتست از خطوطی که بر دور ا دور صفحه تذهیب به جای گیره چینی ترسیم می کنند . جدول کشی گونه های مختلف داد .
واگیره :(( یک قسمت از یک طرح بزرگ است. برای مثال اگر بخواهیم شمسه ای را طرح کنیم اول آن را به چند قسمت تقسیم می کنیم و طرح را در یک قسمت آن که واگیره نام دارد پیاده می کنیم این طرح در قسمت های دیگر تکرار می شود )) ( مجرد تا کستانی ،1384 ، ص 28)
محرابی : نوعی نقش تذهیب است که نقش محراب مسجد در بالای طرح ترسیم شده است و انواع گوناگونی دارد : محرابی تصویری – محرابی درختی – محربی دورنما – محرابی قندیلی – محرابی گل و بوته – محرابی هندسی – محرابی هزار گل .
لچکی : لچکی 2/1 مربع کامل را گویند که از قطر به دو نیم کرده باشند. لچکی را در گوشه های صفحه های تزئین شده و در حاشیه خطوط چلیپا نقاشی می کنند.
ترنج : شکلی چهار گوش، دایره یا بیضی مانندکه با نقوش اسلیمی و ختایی ( انواع اسلیمی ) طرح شده باشد. به عبارت دیگر ترنج طرحی بدیع از دایره یا بیضی است که با نقوش اسلیمی و ختایی ترسیم شده است و معمولاً در وسط یک طرح تذهیب قرار می گیرد .
سر ترنج :نقوشی است به شکل لوزی کنگره دار که بالا و پایین ترنج رسم می شود ( با همان نقوش ترنج )
شمسه :شمسه معمولاً به شکل دایره یا چند ضلعی است که با نقش های اسلیمی و ختایی تزئین می شود و جایگاه آن مانند ترنج در مرکز طرح است و چون خطوطی مانند شعاع های خورشید از اطراف آن پراکنده می شود ( شرفه ) به آن شمسه می گویند.
شرفه :خطوط نقشه داری هستند که اطراف شمسه های بزرگ طراحی می شوندو شمسه را به شکل خورشیدی در می آورند که شعاع های آن به اطراف پراکنده است .
گره : گره یا نقش گره در تذهیب عبارت است از نقشی منظم که بسیار دقیق رسم می شود. به عبارت دیگر طرحی است که با پیچشهای درهم و اشکالی گره مانند به یکدیگر متصل می شوند .
گاهی اوقات به محل اتصال قسمت ها ی مختلف یک طرح نیز گره می گویند.
تاج : طرحی است در بالای صفحه تذهیب که شکل تاج دارد و به گونه های مختلف است. از تمامی یا نیمی از طرح تاج در تزئین سر لوحه کتابها استفاده می شود.
نیم تاج : 2/1 تاج است که در یک صفحه طراحی می شود.
تر صیع : تر صیع در لغت به معنای گوهر نشاندن است.
در بعضی از کتابهای تذهیب ترصیع به معنای نشاندن جواهر در جای گل و بوته طرح تذهیب آمده است .
ولی ترصیع در تذهیب تزئینی است که دو سر لوح در بالا و پایین ، همراه با دو ستون تذهیب شده در چپ و راست و یک حاشیه کامل تذهیب شده دارد. این نوع تذهیب را ترصیع کامل می گویند..
گالری عکس :
اسلیمی ماری
آشنایی با سوابق تاریخی نقوش سنتی
آدمی به واسطه نگاره ها وشکلهای آرایه ای ، دریافت درونی خویش را از جهان نمودار می سازد . از این رو هر نقش و نگاری برای بیان مقصودی درونی یا عاملی برای ارتباط با خلق کننده اثر پیرامون خود است ، این نگاره ها برای ذهن خیال پرور ایرانی مبنایی برای رشد و شکوفایی استعداد هنری ایشان گردید .
هنرمند ایرانی و سازنده اثر در کار خود از طبیعت الهام گرفته و هیچ گاه دست به تقلید از آنها نزده است . بر این اساس تنوع نقوش سنتی را می توان به ترتیب زیر تقسیم نمود.
- نقوش اسلیمی الف : نقوش شکسته ب: نقوش گردان
- نقوش ختایی هنرمندان و طراحان کهن در ابتدا به کشیدن نقشهای هندسی بر روی اشیاء اقدام نموده اند و سپس به ترسیم خطوط مختلف و ترکیب آنها با یکدیگر مبادرت کرده اند و برای طراحی آثار پیچیده تر ، نقوش و طرحهای طبیعی را بسط و گسترش داده اند . طرحهای اولیه در ابتدا بازتابی از فعالیتهای کشاورزی و سبک زندگی اولیه فلات ایران بوده ، طرحهایی از کوه و دریا و گیاهان که این نقوش را بیشتر بر روی ظروف سفالین اجرا می کرده اند ، از دیگر نقوش می توان به طرحهای هندسی و حیوانی خورشید ، نقوش شکارگری ، گل هشت پر اشاره کرد که در مناطقی از شوش ، جلگه مرکزی ایران ، منطقه کاشان سیلک ، خوروین ، لرستان و زیویه و بدست آمده است که اکثرا بر روی ظروف و اشیاء تزئینی نقش بسته اند . طرحها اغلب با رنگ سیاه اجرا شده ، بسیاری از آثاری که بدست آمده نیز از جنس طلا ونقره است . بنابراین ویژگیهای نقوش در آثار تمدنهای اولیه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدودتر است
- نقوش گیاهی در وسطش و فضاهای اصلی آثار کمتر بکار رفته است
- نقوش گیاهی بیشترین کاربرد را در حواشی و نوارهای تزئینی دارد
- روش استفاده بصورت تکرار و قرینه سازی است
- در نقوش گیاهی تنوعی دیده نمی شود
- نقوشی ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و تاثیر گرفته است.
از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه ای از هنر مادی ، آشوری ، بابلی و اوراتوئی ، یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمینها هنر آنها را در اختیارگرفته اند . تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است . ویژگیهای عمده نقوش .دوره هخامنشی موارد زیر است :
- استفاده از نقوش انسانی ، حیوانی ، گیاهی
- تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن
- نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو ، گل پر و نیلوفر آبی
- استفاده از شیوه های انتقال ، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش
- محدود بودن نقوش گیاهی
- ظرافت و دقت در اجرای اثر
هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونانی بوده و از این دوره بیشترین آثار بدست آمده ، شامل نقاشی دیواری حجاری و گچبریهایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشترین جنبه تزئینی دارد و با شیوه تکرار و با قرینه انعکاسی اجرا شده است . نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگیهای نقوش این دوران عبارتند از :
- نقوش گیاهی پرکننده فضاهای خالی و میانی نقوش انسانی و حیوانی
- تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود
- از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود
- شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد
- نقوش گیاهی قوس دار و دورانی کاربرد دارد
دوره سلامی ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمینهای اسلامی موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی این اسلام بجای دین زرتشتی گردید که عمیقاً بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تأثیر گذاشت . از ویژگیهای نقوش و طرحهای دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از :
- کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه ای اسلیمی
- فشردگی و پیچیدگی طرحها
- تزئین فضای خالی نقوش اسلیمی یا نقوش هندسی
- ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره ، چلپیا ، حاشیه ، متن
- ترکیب خط ، نقوش انسانی ، حیوانی ، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی
- تأثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار
- بکارگیری نقوش در اشکال دایره ای
- کاربرد نقوش اسلیمی با قوسهای کوتاه و فشرده بعد از دوره اسلامی ، دوره مغول و ایلخانی و تیموری می باشد که ویژگیهای طراحی نقوش سنتی در این دوران شامل موارد زیر است :
- استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی ) در طراحی نقوش و آثار هنری
- استفاده از ابرچینی و نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ
- تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن با لچک و ترنج
- طراحی و اجرای نقوش هندسی و گره ها در ابعاد بزرگ و استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میان نقوش هندسی
- جدا شدن نقوش از خط یافتن استقلال و هویت خاص خود
- ایجاد نظم و برقراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی
- ترکیب مصالح متنوع معماری در تزئینات مانند کاشی و آجر
- طراحی ساقه های اسلیمی و ختایی با قوسهای بلند
- کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی در دوره صفویه اوج استفاده از نقوش در هنر فرش و پارچه و فلزات و طراحی و تزئینات در آثار به نهایت دقت و ظرافت خود می رسد و نقوش اسلیمی و ختایی نه تنها در کتاب آرایی بلکه روی گنبدها نیز با همان ظرافت و تناسب ولی در ابعاد بزرگتر اجرا می شود .ویژگیهای نقوش سنتی دوره صفویه عبارتند از :
- بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات
- ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر
- کاسته شدن از فشردگی قوسها و روانی طرحها
- ترکیب وسیع نقوش انسانی ، حیوانی ، هندسی ، اسلیمی و گیاهی دیگر
- طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی در زمان قاجار شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکمنها ، نقوش و گلهایی است که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند. در دوره معاصر طراحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستانهای بزرگ مانند تهران ، اصفهان ، مشهد ، شیراز ، کرمان و تبریز و مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می خورد که با نمونه های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است .
