پشم و مو و هر الیافی دامی از همان آغاز در ریسندگی و بافندگی جای خاصی یافت. در مناطقی نظیر مصر و بین النهرین به دلیل هوای گرم و رطوبی، کتان و پنبه کاربرد بیشتری داشت و قطعاتی از بافته های این الیاف در مقابر مربوط به امرا و شاهزادگان سلسله های حکومتی مصر دیده می شود که قدمت آنها بعضاً به 6000-7000 سال پیش می رسید.
برخی از یافته های بدست آمده از مصر سپس آناتولی و بین النهرین که قدمت آنها به عصر نوسنگی، از هزارۀ ششم قبل از میلاد می رسد. پارچه هایی است که بافت ساده با نخ ها ی ظریف ریسیده شده بعضاً رنگ شده دارد و رنگ های به کار رفته عموماً رنگ های گیاهی است. در برخی از نقاط دریای اطراف مدیترانه که احتمالاً مسکونی بوده آثاری از تور، طناب، نمد و نخ های تابیده پرزدار عمدتاً کتانی با رنگ آبی رنگ شده یافت شده است.
قطعاتی از پارچه ای ضخیم مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دست است که احتمالاً متعلق به چادری مقدس (معبد) بوده و زرد رنگ است. کشف نمونه هایی از پارچه های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و ظرافت و هنر طراحی رنگرزی به حساب می آیند ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت فرش است که افسانه فرش بهار خسرو( بهارستان) اعتبار آن را به اوج می رساند. شرح این فرش افسانه ای در غالب نوشته های مربوط به قرون اولیه اسلامی آمده است آنچه درباره این فرش گفته می شود علاوه بر استفاده از سنگ ها و جواهرات و تزئینات گران بها و بی مانند استفاده از رنگ های زیبایی است که تمام فصول را به نحوه حیرت انگیزی در مقابل نگاه بیننده قرار می داده است.
در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاه های رنگرزی، بافت به صورت کارگاه های صنعتی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد و کاشان و اصفهان اشاره شده است. در این کارگاه ها علاوه بر بافندگان، رنگرزان به طور دائم حضور داشتند و تجربه ومهارت و ذوق خود را در این رنگرزی ها به کار می گرفته اند.
شهرت ایرانیان در رنگ سازی و دریافت ارزش رنگ ها به خصوص در زمینه ها ی مربوط به کتاب سازی و مینیاتور نیز به مرزی رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات ایرانیان به عنوان استادان رنگ شناخته می شدند. رنگ های بی بدیل مینیاتورها عمدتاً حاصل رنگ های معدنی شناخته شده از ترکیبات و سنگ های معدنی رنگینی نظیر کرم و اخرا و لاجورد و … بود که همراه با طلا برای تذهیب تشعیر مینیاتورها به کار می رفت اما رنگ های فرش با استفاده از گیاهان و روش طبیعی به کمک مهارت استادکاران رنگرز به حد و دامنه ای رسید که به تدریج دیگر هنرها و صنایع دستی را در سایه قرار داد.
روناس و نیل و اسپرک و پوست گردو و پوست انار و زعفران و سایر رنگ های گیاهی که از صدها سال پیش شناخته بود به دست هنرمندان رنگرز ایرانی جلوه ای یافت که در هیچ کجای دیگر جهان تقلید شدنی نبود. به دلایل بسیار روشن که مهمترین آن نا امنی شغلی و اجتماعی بود صنعتگران از جمله رنگرزان سعی در مخفی نمودن رموز کار خویش داشتند شاید به همین دلیل است که ما امروز اشارات اندکی از روش کارشان و ازآن کمتر نام و ارزش کارآنان در دست داریم. دانشمند انگلیسی هلکوت که در قرن شانزدهم می زیست به یکی از بازرگانان هم میهن خود می گوید:
در ایران فرش هایی از پشم زبرکه در دو طرف دارای ریشه های نخی است خواهی دید. این فرش ها بهترین انواع فرش عالم، رنگ های آن ها بهترین و زیبا ترین رنگ هاست. تو باید به این کشورها بروی و به انواع وسایل باید متوسل شوی تا بتوانی از مردم آنجا طرزرنگ کردن ( خامه) قالی را یاد بگیری. زیرا این ها به طوری رنگ شده که باران و سرکه و شراب در رنگشان تأثیر نمی کند چون تو این علم را از آن ها آموختنی به اسرار آن دست خواهی یافت و خواهی توانست در رنگ کردن فرش آن را به کاربری و به تداوم آن اطمینان داشته باشی زیرا رنگی که در رشته های زیر ثابت باشد قطعاً در رشته های باریک منسوجات ثابت تر است البته باید از رنگ های مایع و وسایل رنگرزی و بهای آن ها آگاه شوی.
رنگ قرمز
بنا به فرضیه ای از« رنگ های اصلی و اولیه» طبیعت است و آخرین رنگ از «بالا» در رنگین کمان و در طبیعت رنگ آتش و خون می باشد. اگرچه آتش و خون از جهات گوناگون با یکدیگر تفاوت بسیار دارند اما به هر حال هر دو نشانه حیات و زندگی و جنبش و هیجان گرمی و تلاش اند که رنگ قرمز بدان شناخته شده است. قرمز نارنجی حاکی از عشق زمینی و قرمز آبی نشانه عشق روحانی است و ارغوانی تجلی کننده اتحاد هر دو نوع عشق است.
این رنگ به شدت می درخشد و به آسانی خاموش نمی گردد حالات مختلف به خود می گیرد و انعطاف پذیر است وبه ویژه وقتی به جانب آبی یا زرد متمایل می گردد قرمز با زرد و آبی که دو رنگ دیگر طبیعت اند به آسانی ترکیب می شود قرمز برای تغییر مایه های رنگی دیگر بسیار متعدد است و بر روی رنگ سیاه تضاد ایجاد می کند و به طرف قرمز نارنجی متمایل می گردد. رنگ قرمز دارای طول موج تا 800 میلی میکرون است که حداکثر طول موج برای دید انسان می باشد رنگ قرمز در کار رنگرزی الیاف و نخ فرش بسیار مورد استفاده است و می توان گفت که مهمترین رنگ مایه ها در این مورد می باشد.
رنگ قرمز را از « قرمز دانه » نیز به دست می آورند از متفرعات این رنگ صورتی، گلبهی، زرشکی و ارغوانی است. رنگ قرمز هیچ گونه گرایش به جانب رنگ های زرد و آبی ندارد اما در مجاورت این دو رنگ استعداد زیرو بم شدن می یابد، مثلاً قرمز جگری در اختلاط با آبی تلألو می یابد. انواع رنگ قرمز را از مواد طبیعی و گیاهی چون: روناس، قرمزدانه، توت سیاه و شاتوت، بقم قرمز، ریشه زرشک وحشی، گل انار، نوعی صدف دریایی، گل سنگ می باشد، به دست می آورند.
قرمز دانه
نام حشره کوچکی است بیضی شکل به اندازۀ عدس یا نخود شبیه به حشره «کفش دوز»که نام علمی آن «تاکوس» می باشد. نوع ماده آن پر ندارد اما نر این حشره بالدار است، رنگش سرخ بوده و به مرور زمان سرخ تر می گردد. غذای این حشره شیرۀ گیاهانی است که روی آن زندگی می کند، اما پس از مکیدن شیرۀ گیاه از خود صمغی ترشح می کند، که همان باعث مرگ حشره می شود. پرورش این حشره در گذشته در جنوب ایران، اهواز، کناره های خلیج فارس و بلوچستان مرسوم بود و جنوب ایران و بخصوص بلوچستان برای پرورش آن مناسب است. در حال حاضر نیزاین حشره به صورت وحشی پراکنده پیدا می شود که در برخی از نواحی بومی از وجود آن برای رنگرزی استفاده می شود.
این حشره بر حسب محل رشد و نمو به چند گروه تقسیم می شود: قرمزدانه هندی- قرمزدانه لهستانی- قرمزدانه مکزیکی- قرمزدانه ارمنی- قرمزدانه سیاه- قرمزدانه نقره ای- قرمزدانه کرم ورمیلو (یونان و اسپانیا) ونوعی قرمزدانه دربوته ای به نام «جیدار یا کاکتوس» تولید می شود. قرمزدانه را پس از جمع آوری در دستگاه مخصوص به وسیلۀ آب یا حرارت خفه می کنند وسپس درآفتاب یا کوره خشک می نمایند، رنگ های معروف قرمزدانه که برای رنگ کردن پشم به کار می رود ازآن تهیه می شود قرمزدانه در الکل، اتر، بنزین، آب که مقدار کمی اسید درآن ریخته باشند حل می شود قرمزدانه را در فارسی «کرم رنگرزان» نیز می نامند.
این حشره پس ازآماده شدن برای بهره برداری (70 تا 9 ) درصد صمغ و (2 تا 10) درصد ماده رنگی دارد. قرمزدانه در هوای آزاد فاسدنمی شود و طول مدت نگهداری به قدرت رنگی آن لطمه نمی زند، آب سرد مقداری از قرمزدانه را در خود حل می کند وآب گرم مواد چربی و رنگ آن می نماید، محلول آن پس از مدتی در اثر تأثیر اکسیژن هوا رسوبی پدیدار می کند این ماده به صورت گرد نرم، خمیر تهیه می شود. این ماده دارای خاصیت چند رنگی جالبی است و از آن با دندانه های گوناگون رنگ های مختلف بدست می آید. چون قرمزدانه در ایران گران قیمت است لذا سود جویان درآن تقلباتی می نمایند وبا افزودن شن و گچ، گرد سرب باعث افزایش وزن آن می شوند. در قدیم این ماده رنگی از هندوستان وارد می شده است اما پس از آمدن قرمزدانه مکزیکی و جزایر قناری که جنس آن ها هم بهتر است، قرمزدانه هندی از رواج افتاد.
منابع:
فرآیند و روش های رنگرزی الیاف با مواد طبیعی.ویکتوریا ج.افشار.تهران.1380.
نگاهی بر پارچه بافی دوران اسلامی.زهره روح فر.تهران.1380.
