نشانه شناسی با رویکرد تصویر در نقش مرغ بسم الله (قسمت اول)
مطالعه ی موردی: آثار استاد رضا مافی
مرغ بسم الله
هم زمان با خلق آثار نوگرای نقاشی خط در مکتب سقاخانه، که در آن خط به مثابه یک عنصر تزئینی، از بند بیان مفاهیم رها شده، هنرمندانی به بازیابی هنری از دوران صفوی و قاجار با عنوان خطوط تفننی پرداختند.
هنری که به کمک خط، به آفرینش فرم های معنادار پرداخته و امروزه با نام خط نقاشی شناخته می شود. در این گرایش، تصاویری از حیوانات مقدس در دین اسلام به وسیله ی خطوط تزئینی خلق شده است. از مهم ترین آن تصاویری موسوم به مرغ بسم الله است.
در سال های اخیر به دلیل عدم وجود تعاریف بنیادین در این باب، زایش هنری منسجمی شکل نگرفته و تولیدات هنری به دلیل نبودن تسلط بر خوشنویسی تزئینی در دسته بندی هنر نقاشی خط قرار گرفته اند. پژوهش پیش رو با هدف کشف ویژگی های ماهیتی این هنر و بیان تعاریف ریشه ای برای دستیابی به ساختار علمی مستحکم (با تمرکز بر موضوع مرغ بسم الله، رسامی شده توسط استاد رضا مافی) صورت گرفته است.
سؤالات مطرح شده بدین شرح است:
- مفهوم نوشتار و تصویر در مرغ بسم الله، از منظر نشانه شناسی تصویری چیست؟
- استفاده از کدام خط و تکنیک خوشنویسی در آثار موسوم به مرغ بسم الله، رایج تر است؟
- اشکال و نقوش در خط نقاشی مرغ بسم الله با رویکرد نشانه شناسی تصویری، در کدام دسته بندی قرار می گیرند؟
روش تحقیق مقاله، توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات برمبنای اسناد علمی معتبر در تحقیقات کتابخانه ای، با استفاده از ابزاری چون فیش و جدول جمع آوری و دسته بندی شده است. بعد از ارائه نمونه هایی از مرغ بسم الله، به مطالعه ی نمونه ی آماری، با رویکرد نشانه شناسی تصویر برمبنای دلالت های صریح و ضمنی پرداخته شده است.
در نهایت این نتایج نشان می دهد که در تمامی اعصار مرغ بسم الله حاوی مضامین مذهبی با خط ثلث و یا نستعلیق به واسطه ی تکنیک خط مُشَّکل به تحریر درآمده است. نشانه ها به شکل نمادین و شمایلی به کار گرفته شده اند و در آن برخلاف آثار نقاشی خط، حروف و کلمات به انتقال معنای قراردادی خود می پردازند.
در دهه ی ۴۰ خورشیدی، با پدید آمدن مکتب سقاخانه، هنرمندانی به بازیابی و نوسازی هنری کهن از دوران اسلامی پرداختند که به دفعات در دوره ی صفوی و سپس قاجار مورد توجه قرار گرفته بود. هنری که در آن به کمک خط، به بازسازی و آفرینش اشکال و فرم های معنادار پرداخته می شود و از برجسته ترین نمونه های خلق شده در آن مرغ بسم الله است.
ناآشنایی و عدم وجود اطلاعات دسته بندی شده ی مکفی در این بحث، سهم بزرگی در تولید آثاری دارد که در خود خطاهای معنایی و اجرایی در کاربرد خط را دارا هستند و به اشتباه دسته بندی می شوند. در سال های اخیر به دلیل عدم وجود تعاریف بنیادین در این باب، زایش هنری منسجمی شکل نگرفته و تولیدات هنری به دلیل نبودن تسلط بر شاخه های خوشنویسی تزئینی در دسته بندی هنر نقاشی خط قرار گرفته اند.
پژوهش پیش رو با اهداف زیر صورت گرفته است:
مطالعه ساختار بصری مرغ بسم الله که به دفعات مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفته است. بررسی مفاهیم مورد نظر هنرمندان در خلق این تصویر. دستیابی به ساختار علمی مستحکم تری که از مطالعه و دسته بندی آثار حاصل می شود و در بین هنرمندان جوان به خلق هنری آگاهانه منجر می شود. سؤالات مطرح شده در این مورد که در مسیر بررسی آثار به آن ها پاسخ داده شده است از این قرارند:
- مفهوم نوشتار و تصویر در مرغ بسم االله، از منظر نشانه شناسی تصویری چیست؟
- استفاده از کدام خط و تکنیک خوشنویسی در آثار موسوم به مرغ بسم االله، رایج تر است؟
- اشکال و نقوش در خط نقاشی مرغ بسم االله با رویکرد نشانه شناسی تصویری، در کدام دسته بندی قرار می گیرند؟
ضرورت و اهمیت این تحقیق بررسی و بیان تعاریف ریشه ای در هنر خط نقاشی و کشف تفاوت های ماهیتی آن با نقاشی خط (با تمرکز بر موضوع مرغ بسم الله، رسامی شده توسط استاد رضا مافی از پیشگامان مکتب سقاخانه در بکارگیری خوشنویسی در خلق تصویر) است، تا علاوه بر تحکیم ساختار بصری آثار، زیرساخت های علمی در آن ارتقا یابد.
روش تحقیق روش تحقیق در این مقاله، روش توصیفی- تحلیلی است. شیوه ی جمع آوری اطلاعات برمبنای اسناد علمی موجود به روش تحقیقات کتابخانه ای است که با استفاده از ابزاری چون فیش و جدول گردآوری و دسته بندی شده است. جامعه آماری شامل مجموعه ۴ اثر مرغ بسم الله متعلق به استاد رضا مافی از مکتب سقاخانه و نیز ۴ نمونه متعلق به عصر صفوی و قاجار است.
روش نمونه گیری این آثار به صورت غیرتصادفی برمبنای نمونه های موجود موثق و قابل استناد به مدارک برای اثبات هویت هنرمند است. از بین این ۸ اثر، ۴ اثر متعلق به استاد مافی با رویکرد نشانه شناسی تصویری برمبنای دلالت های صریح و ضمنی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. شیوه ی تجزیه و تحلیل آثار کیفی است.
پیشینه تحقیق
درخصوص پیشینه ی پژوهش حاضر می توان در میان مقالات منتشر شده در این زمینه، به مقاله ای از عفت السادات افضل طوسی و ناهید جلالیان فرد، باعنوان نمادشناسی پرندگان در فرهنگ اسلامی(کتابت مرغ بسم الله)، منتشرشده در پژوهش نامه گرافیک و نقاشی، شماره اول، سال ۱۳۹۷ اشاره کرد که به بررسی ارتباط صورت و معنی در اشکال متنوع مرغ بسم الله پرداخته است.
مقاله ی دیگری از حمیدرضا قلیچ خانی باعنوان نقاشی خط یا خط نقاشی، منتشرشده در مجله ی تندیس، شماره ۳۰۲ در تیرماه سال۱۳۹۴ به شرح مفید و کاملی از تفاوت های ماهیتی هنر خط نقاشی و نقاشی خط پرداخته است که در راستای اثبات وجه تمایز مرغ بسم الله از آثار نقاشی خط معاصر می تواند مورد استناد قرار بگیرد.
در پژوهش های انجام شده به عنوان پایان نامه می توان از نمونه ای متعلق به احمدرضاتوکلی، باعنوان تأثیر خط و خوشنویسی در نقاشی معاصر ایران با راهنمایی نسرین عتیقه چی در دانشگاه آزاد اسلامی مقطع کارشناسی ارشد سال ۱۳۹۵ نام برد، که به مکتب «سقاخانه» به عنوان محل قرابت خط و نقاشی پرداخته و در ادامه به موضوع مورد بحث در مقاله ی پیش رو نیز اشاراتی کرده است.
علی درخواه در پایان نامه ای باعنوان پیدایش نوشته در نقاشی معاصر ایران به راهنمایی محمدرضا فیروزه در دانشگاه آزاد اسلامی مقطع کارشناسی ارشد سال ۱۳۹۵ به بررسی هنرمندان مکتب سقاخانه پرداخته است که هرکدام بنابر زاویه ی نگاه خود به خط، این عنصر را در سه حالت قابل خوانش، غیرقابل خوانش و بافت مورد استفاده قرار داده اند.
پایان نامه ی دیگری از محمدسعید نقاشیان، باعنوان پرنده در تفکر اشراقی و جایگاه آن در اسناد تجسمی خط نقاشی با راهنمایی بهرام کلهرنیا در دانشگاه آزاد اسلامی مقطع کارشناسی ارشد در سال ۱۳۹۲ تدوین شده است که کلیت آن برمبنای تاثیر اندیشه های حکمای فلسفه ی اشراق و پرداختن آن ها به موضوع پرنده و تاثیر آن تفکر به روند شکل گیری آثار تجسمی در قالب خط و نقاشی است و در این مجموعه اشاراتی موجز به آثار مرغ بسم الله شده است.
مبانی نظری
در بین کشورهای عرب و پارسی زبان، کارکرد خط در مرزبندی های تاریخی دوران قبل و بعد از پیدایش اسلام بسیار متفاوت است. ابداع خطوط اسلامی و استفاده از آن در تمامی زمینه های هنری، در آغاز به واسطه ی محدودیت های تصویری در شرع و بعدها به واسطه ی محبوبیت بومی و ملی اش به عنوان اتفاقی انکارناپذیر در هنر عصر اسلامی پررنگ و تاثیرگذار محسوب می شود.
استفاده از خط به شکل تزئینی و با رعایت اصول سختگیرانه ی خوشنویسی در معماری، نساجی، نگارگری، سفالگری، فلزکاری و… به خوبی مشهود است. علاوه بر انواع خط کوفی و اقلام سته که به عنوان اصل اساسی خوشنویسی اسلامی عمل می کنند، خطوط فارسی تعلیق، نستعلیق و نستعلیق شکسته نیز در هنر اسلامی ایران بسیار مؤثر و کاربردی اند.
علاوه بر خطوط اصلی که از آن ها نام برده شد هنرمندان مسلمان اقدام به ابداع خطوطی خلاقانه نمودند که کارکردی تزئینی و حاشیه ای دارند و اغلب با استفاده از خط های اصلی به ساخت و ساز و آرایش نوشته ها می پردازند. در موضوع اصلی طرح شده در این مقاله یعنی رسامی مرغ بسم الله و فرم های شکل گرفته برمبنای حروف در خوشنویسی فارسی از این روش ها به عنوان تکنیک اجرایی استفاده شده است. «بر این تکنیک ها در دوران صفویه و قاجار نام خطوط تفننی (تزئینی) نهاده شد» (راهپیما،۱۳۹۲ ، ۲۱۷)
خطوط تزئینی
خط طغری: «از خطوط تفننی رایج در فرامین، امضاء و عنوان است که در دوره ی عثمانیان توسط خطاطان ترک وضع شد. طرح های طغرا معمولا از خط ثلث، رقاع و دیوانی مشتق می شود.» (افضل طوسی، ۱۳۸۸ ،۲۲)
خط آینه ای: «قرینه سازی کلمات به منظور تزئین و امضاء را خط آینه ای می گویند که به واسطه ی خطوط نسخ، ثلث و نستعلیق صورت می گیرد.» (راهپیما،۱۳۹۲ ،۲۱۷)
خط مسلسل: «حروف آن از آغاز تا انجام، به منظور دشوار کردن خوانایی در نامه های رسمی، به صورت یک سطر متصل و پیوسته کتابت می شده است.» (همان، ۲۲۳)
خط مُشَّکل: « خوشنویس در این تکنیک باتوجه به تشکیل حروف یا گره بندی های خاص و دوربندی های مکرر بسته و باز، از مجموعة حروف یک کلمه یا یک عبارت، شکلی از اشکال پرندگان یا اشجار یا صورت انسان و یا دیگر اشکال هندسی را به وجود می آورد.» (فضائلی،۱۳۶۲ ،۶۵۲) «خط های مُشَّکل که بعضی از آن ها شدت و کاربرد بیشتری داشته است، مانند طغری، توأمان و امثال آن در زمینه های دیوانی و امور غریبه مورد نظر بوده و بعضی هم جنبه ی تزئینی داشته و چونان نقاشی خط در روزگار ما شناخته می شده است.» (همان، ۲۳۲)
در ایران هم مانند بسیاری از نقاط جهان به واسطه ابهام و پوشیده بودن علل برخی از پدیده ها و نیز اعتقاد به علوم غریبه، جمعی از خوشنویسان وابسته به فرهنگ توده ی مردم، اقدام به تولید خطوطی از قبیل خط رمل و خط رمز کرده اند. این امر با هدف برطرف کردن نیاز مردم عامه در امور مربوط به علوم غریبه انجام گرفته است. خطوط تزئینی دیگری هم چون خطوط تفننی معمانویسی، تاج، گلزار، سیاق یا سیاقت، ناخنی، سنبلی، زلف عروس و طومار از همین دسته خطوط هستند که شرح و بحث درباره ی آن ها در این مطلب نمی گنجد.
مرغ بسم الله به خط مُشَّکل، خط نقاشی اثر رضا مافی،۱۳۵۱ ،گنجینه ی بانک سامان. مأخذ تیموری، ۱۱۳.
