چرا هنر سوزن دوزی اهمیت دارد و خیلی از هنرمندان و مخصوصا قشر جامعه فرشی ما از پیشنه ی تاریخی و کاربرد آن اطلاعات کمی دارند؟
اگر بخواهیم بافته های سوزنی را در ردیف هنرهای سنتی و صنایع دستی قرار دهیم ،مهمترین هم ردیف و هم‌کلاسی اون رو فرش دستباف باید بدونیم، به دلیل اینکه از گذشته در کنار فرش دستباف رشد کرده اما هیچوقت نتونسته خودشو به پیشرفت های فرش برسونه و این حاکی از بی تفاوتی و بی محلی به این هنر سنتی ایران است.
برای سوزن دوزی از پارچه های پشمی خالص ،کرک و مرینوس طبیعی و رنگرزی صد درد صد گیاهی استفاده میشده. و همچنین بافنده ای که نقش و نگار های سنتی را روی پارچه با سوزن میبافته کاملا یک هنرمنده با عشق بوده. پس اینجا نتیجه میگیریم که همه ی خصوصیاتش شبیه فرش دستباف هست اما متاسفانه احترام و مشهوریت و تعاریفی که برای این هنر وجود داره بسیار ناچیز و در خور آن نیست.
هشت هزار سال پیش مردمی که در غار کمربند در نزدیکی شهر بهشهر و در کنارهٔ جنوبی دریای خزر می‌زیستند به کشت غله و پرورش بز و گوسفند روزگار می‌گذراندند. آنان پشم گوسفندان را می‌چیدند و ظاهراً پارچه می‌بافتند و کار دوختن را نیز با سوزن‌های شاخک داری که به جا نهاده‌اند انجام میدادند.
در همان زمان در غرب فلات ایران در چتل هیوک واقع در ترکیه ی امروزی فن بافندگی رواج پیدا کرد و در حفاری‌هایی که در آن منطقه انجام شد نحوهٔ تکامل آن کاملاً روشن شده‌است. در آن حفاری ها تکه‌هایی از چند دست بافت پیدا شد که به صورت سنگواره‌های ذغال شده بر جای مانده بود و نمونه‌هایی از پارچه های مختلفی که به احتمال زیاد از کتان بافته شده بود اما بیشتر شبیه به پارچه‌های پشمی بود و نیز قطعات زری دوزی شده همانند قالب‌هایی که امروزه هم در این نواحی بافته شده است
کمی بعد باز هم مدارکی دال بر فن بافندگی در ایران امروزی در تپه سیلک نزدیک کاشان به دست آمده‌است که مربوط به دو یا سه قرن پیش از آن است. غیر از این، مدارک بسیاری از جمله دوک‌های نخ‌ریسی یا لنگرهای ریسندگی بی‌شمار در حفاری‌های سراسر ایران به دست آمد که مؤید رواج بافندگی و سوزندوزی در ایران در طول زمان‌های مختلف است.
سوزن دوزی های سنتی ایران یکی از روش‌های دیرینهٔ تزیین جامه و بسیاری از منسوجات است که به نوعی در زندگی بشر کاربرد داشته و دارد. دست دوخت‌ها به جز جنبهٔ تزیینی و شناسنامه‌ای که در برگیرنده ی اقلیم و جامعه ی پدیدآورنده اش است در بعضی از اوقات به دلیل عقاید مذهبی روی البسه جلوه گری می‌کرد. پیش از اسلام به جز جنبه ی تزیینی، جنبه ی طلسم گونه ی آن نیز مطرح بوده‌است.
از ظهور اسلام در ایران رودوزی های سنتی ایران به حیات تأثیرپذیر خود همچنان ادامه می‌دهند و اگرچه تحولی شگرف در نقش‌های ایرانی پدید می‌آید اما خصوصیات ایرانی خویش را از دست نمی‌دهند. اعتقادات مذهبی هنرمندان در بعضی نقاط و پرهیز از شبیه‌سازی و همانند پردازی سبک جدید از نقش‌مایه‌های باستانی را به ارمغان می‌آورد و این نگرش در مناطق مختلف به گونه‌ای کاملاً متفاوت از یکدیگر جلوه‌گری می‌کند. دوختن کلمات قرآنی به خط کوفی برای حفاظت از شر شیطان و حوادث بد، یکی از تأثیرات آشکار در این هنر دیرینه‌است.
ایلخانیان و تیموریان برخلاف دوره ی قبل که همگی از شیوه‌های عمده ی ساسانی پیروی می‌کردند در صنعت نساجی دگرگونی کاملی پدیدآوردند و ابریشم دوزی، زری دوزی، پولک دوزی، ملیله دوزی، گلابتون دوزی و… بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت.
در عصر صفویه همچون بسیاری از هنرها، انواع رودوزی ها نیز به اوج خود رسید و پیشرفت زیادی کرد تا حدی که باعث قطع نفوذ هنر چینی شد. از نقوش رایج این دوره میتوان انواع بته جقه (قهر و آشتی، گل بادامی، مادر و بچه، بته ترمه، سه قلو، سه سر، درخت زندگی دوقلو، بته جقه شاخ گوزنی، انواع گل های اسلیمی و ختایی، شاه عباسی پیچکی، گل اناری، برگی و…) را نام برد.
در عصر شاه عباس از تمام هنرمندان از جمله هنرمندانی که به امر رودوزی های سنتی مشغولند برای راه اندازی هنرهای سنتی و قدیمی به اصفهان دعوت میشود و صاحبان این مشاغل دارای اعتبار و شهرت اجتماعی بودند و حتی در آن زمان محله ای به نام مطرکاران یعنی قلابدوزها معروف بوده‌است.
در بررسی بقایای کاخ تخت جمشید و کاشی های کشف شده در شوش ، لباسهای اعیان و درباریان و محا‌فظین آنها بطور برجسته و فاخر و تزیین شده به چشم می خورد که خود مو‌ُید نوعی سوزندوزی در ایران عصر هخامنشی می باشد و می‌گویند اسکندر مقد‌ونی پس از تسلط بر ایران چندان از شکوه و زیبایی گلدوز‌یهای ایرانی به وجد آمد که نمونه‌های بسیار زیادی از آن را برای هم میهنا‌نش در یونان به عنوان هدیه فرستاد.
در این دوره کار بافندگی و سوزن دوزی را زنان انجام میدادند و به گفته (هرود‌ت) همسر خشایار‌شاه پارچه های جامه شاه و خویش را خود بافته و می دوخت و چنان دلکش و زیبا این کار را انجام می‌داد که بر همگان پیشی داشت.
پس از آن دوران حاکمیت سلوکیا‌ن و اشکانیان یعنی حدود ۵ قرن با توجه به آثار بدست آمده، سوزن دوزی در ایران رواج داشت. یکصد و پنجاه سال پیش از میلاد، یکی از سلاطین چین بنا به یک سنت قدیمی، برای بر سر مهر درآوردن همسایه خود (ایران) نمایندگانی به دربار اشکانیان گسیل داشت که همراه آنان قطعاتی از پارچه‌های زربفت و زرد‌وزی به عنوان هدیه بود. اگر چه این اقدام جهت ارتباط میان دو دولت قدرتمند چین و ایران انجام شده بود، اما این تصور را برای برخی مورخان بوجود‌آورد که تا قبل از آن تاریخ سوزندوزی در ایران رایج نبوده است. در حالیکه سوزن دوزی از سده های پیشین در ایران وجود داشته است.
در عصر صفویه اهمیت سوزن دوزی به اندازه‌ای بود که دست اندرکاران انواع آن، به عنوان صاحبان یک حرفه و شغل اجتماعی دارای شهرت و اعتبار بودند تا به آنجا که در میان صنف های شمرده شده در این عصر از جماعت (نقش دوز، گلابتون دوز، ده یک دوز، پولک دوز، گل چه دوز و….. به عنوان یک صنف مستقل نام برده است. در حالیکه این همه خود از انواع سوزن دوزی ایرانی به شمار میرود. این رونق و شکوه در عصر زند‌یه و افشا‌ریه ادامه داشت.
در عصر قاجار به علت بلند‌تر شدن دامن و پرچین تر شدن آن تزیین شلوار به پیراهن و دامن کشیده شد. در این دوره اکثر سوزن دوزیهای ایرانی که یادگار دوره های قبل بودند جان تازه ای گرفتند و بیشتر سوزن د‌وزیها ی مناطق مختلف ایران در این زمان رایج گردید. آثار باقیمانده در این دوره حکایت از یک رنسانس هنر سوزن دوزی در دوره قاجار دارد. که از توجه مردم به هنرهای تزیینی شکل می‌گرفت و اوج تازه ای می یافت.
در عصر پهلوی کماکان هنر سوزن دوزی در مناطق مختلف ادامه یافت و با تکیه بر درآمد نفتی و رواج صنایع مونتاژ، وابستگی روز افزون کشور به سمت فرهنگ غربی و رواج تجدد‌گرایی، کنده شدن یکباره از بافت سنتی اجتماع، ماهیت فرهنگی این هنر رنگ و بویی دیگر یافت و سوزن دوزی استقلال خویش را به عنوان یک هنر و شغل تا حدود زیادی از دست داد ولی با وجود این که شکلهای مختلفی از سوزندوزی در میان اقشار مختلف و حتی قشر مرفه انجام می شد، سوزن دوزی شکل تفنن و سرگرمی به خود گرفت.
متاسفانه در دوره پهلوی زنجیر پیشرفت در این زمینه تا حدودی پوسید در حال حاضر و پس از انقلاب هم که با وجود و ورود چرخ های صنعتی گلدوزی، متاسفانه این هنر نادیده گرفته شد و هر روز و هر روز به دست فراموشی سپرده شد.
بخشی از لباس های دوران صفوی با نقوش مینیاتور
پارچه ابریشمی.دوره صفوی.موزه هنر های شرقی مسکو
پارچه ابریشمی با نقش اسرا.دوره صفوی
پارچه گلدوزی شده در شمال ایران. دوره قاجاریه
پارچه پته دوزی شده کرمان. قاجاریه
پارچه ابریشمی با نخ های طلایی. نقش طاووس برجسته دوره قاجاریه.
پارچه ابریشمی – دوره صفویه – موزه متروپلیتن امریکا
پارچه ابریشمی با مفتول های فلزی – دوره صفویه
پارچه بافته شده احتمالا در چین در حدود قرن 12 میلادی با نقوش ساسانی
پارچه ترمه. دوران قاجار
پارچه مخمل با نقش یکی از داستان های خسرو وشیرین – دوره صفویه
پارچه ترمه. دوره صفوی
انواع سوزن دوزی سنتی رایج و بومی استان خراسان جنوبی شامل که شامل بخارادوزی، بلوچی دوزی، پته دوزی ،ابریشم دوزی، خامه دوزی ،سکمه دوزی، چشمه دوزی و شبکه دوزی ،گلابتون …
سوزن دوزی بلوچ:
بلوچستان خاستگاه یکی از ظریف ترین و جذابترین رودوزیها است، از سابقه تاریخی آن اطلاع چندانی در درست نیست، ولیکن آنچه مسلم است این دوخت از اوایل اسلام درمیان بلوچ ها رایج بوده و در دوره های مغول، تیموری و صفویان از رواج کامل برخوردار بوده و زنان و دختران این منطقه ازدیرباز به آن اشتغال دارند.
آنها توسط سوزن و نخهای الوان (رنگی) اقدام به ایجاد طرحها و نقوش اصیل و متنوعبر روی پارچه های پنبه ای نموده، که این هنر در انواع تولیداتی نظیر رومیزی، کوسن، سفره، پرده، تزئینات لباس محلی و… متجلی است. در این نوع سوزندوزی دوخت به صورت خط هایی است که طرح هندسی به خود گرفته و از نوع دوخت ساتن می باشد و در آنها قطر سراسر خطوط یکی است و مجموع محصولات نسب نوع دوختی که دارند به سه نوع پرکار، میان کار و کم کار تقسیم می شوند.
طرحهای مورد استفاده ی زنان بلوچ عمدتاً بخش بندی شده و به صورت هندسی است و برای تجسم بخشیدن به آنها از رنگهای گرم استفاده می شود. در برخی موارد سوزندوزی های بلوچی به صورت نوارهایی با عرض های مختلف تهیه می شود که برای تزئین وسایل و البسه مورد استفاده قرار می گیرند.
لباس سوزن دوز بلوچی فرح دیبا
یک نوع سارافون سوزن دوزی شده به سبک بلوچی. مربوط به فرح دیبا که در مجموعه کاخ موزه سعدآباد نگهداری می شود.
در بخش پارچه های دستباف موزه آستانه حضرت معصومه (س) پارچه های ابریشمی، کتان، مخمل، شال، ترمه، ماهوت با نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی با استفاده از شیوه های مختلف سوزن دوزی از قبیل نقره دوزی، یراق دوزی، پته دوزی، تکه دوزی، شمسه دوزی، ملیله دوزی، قلابدوزی و گلابتون دوزی تزیین شده وجود دارد.
یک نوع سوزن دوزی یا روبان دوزی مدرن امروزی
انواع سوزن دوزی و رودوزیهای مناطق مختلف ایران بطور کلی میتوان انواع سوزن دوزیهای ایرانی را به سه قسمت زیر تقسیم نمود:
- دوخت‌‌هایی که تمام زمینه با دوخت پوشانده میشود و در واقع تقلیدی از پارچه است. گویی اصلا زمینه‌‌ای در کار نیست مانند خامه دوزی ، بخارا دوزی و گاهی پته دوزی و…..
- دوخت هایی که قسمتی از زمینه پارچه می‌‌پوشاند، مانند گلابتون دوزی، پولک و منجوق دوزی، پته دوزی یا سلسله دوزی که خاص مردم کرمان است و …..
- دوخت هایی که نمایانگر کمال هنر است مانند سکمه دوزی، شبکه دوزی و…..
سوزن دوزی های رایج در ایران عبارتست از :
ابریشم دوزی، گلابتون دوزی، نقده دوزی، پته دوزی، سکمه دوزی، بلوچ دوزی، ممقان دوزی، سرمه دوزی، شماره دوزی، پولک دوزی، منجوق دوزی، پیله دوزی، ده یک دوزی، خامه دوزی، کمند‌‌دوزی و …..که هر کدام بعنوان یک رشته دارای زیر و بم و نکات خاصی می‌‌باشند و سوزن دوز ملزم به اجرای آن می‌‌باشد.
گردآوری: محمد حسین سیف
