اقوام هفت گانه بلوچ، کرد، عرب، ترک، فارس، چارايماق و سيستانی به دليل شرايط خاص سياسی و طبيعی در طول تاريخ در مناطق مختلف استان های خراسان رضوی و جنوبی سکونت گزيده اند. اين اقوام توليدکننده قاليهايي هستند که بلحاظ دارا بودن ويژگيهای مشترک در بازار جهانی فرش به نام قالی بلوچ خراسان شناخته شده اند. طرح ها و نقوش، نقشمايه، رنگهای کاربردی و همنشينی رنگ ها در اين قاليها به هم شباهت بسياری دارد.
عشایر بلوچ از اصیل ترین و شاخص ترین عشایر ایران و شاید از آخرین بازماندگان ایلات و عشایر کوچ رو و دامدار هستند که هنوز زندگی و آداب و رسوم آن ها رنگی از زندگی دیرین عشایر دارد . شهرت قالیچه های بلوچی عمدتا ناشی از آن است که عشایر دامدار بلوچ پرورش دهنده یکی از بهترین نژاد های گوسفندان پشمی به نام نژاد بلوچی می باشند که پشم این گوسفند یکی از مناسب ترین الیاف پشم برای فرش دست بافت با بافت متوسط و درشت است ، استفاده از مو و پشم بز در فرش های دست بافت بلوچ و همچنین پشم شتر در بین عشایر بلوچ رواج دارد .
مناطق محل اسکان اقوام مشهور به بلوچ خراسان يکي از مستعدترين مناطق جهت توسعه قاليبافی در سطح استان های خراسان جنوبی و رضوی محسوب می باشد، برداشت سالانه بالغ بر پنج هزار تن پشم بلوچی، دويست تن پيله ابريشم، مقادير متنابهی رنگدانه طبيعی، اقليم خاص، فرهنگ خاص در خصوص زنان و از همه مهمتر تنوع اقوام و قبايل از مهمترين پتانسيلهای بالقوه منطقه در خصوص توسعه فرشبافی محسوب می گردد.
قالیچه های بلوچ نظیر قالیچه های بیشتر عشایر کوچ رو روی دار های افقی ( زمینی ) بافته می شود این قالیچه ها عموما فارسی باف و یک پود هستند. در گذشته تار و پود آن از پشم سیاه رنگ بوده ولی امروزه به جای تار و پود از نخ پنبه نیز استفاده می شود . در گذشته که تار و پود پشمی بود در گلیمی که در دو لبه بافته می شود با تغییرات رنگ نخ ها طرح زیبایی به وجود می آمد که ارزش زینتی بسیار داشت. از مشخصه های قالیچه های بلوچی رنگ های تیره آن است . اگرچه بعضا قالیچه های خود رنگ ، یا کرم و شتری و بارنگ های روشن نیز بافته می شود . برای رنگ های متن از آبی سیر و برای نقشه از قرمز سیر و رنگ سیاه و سفید بسیار استفاده می شود .
بهترین رنگ هایی که توسط افراد بلوچ به کار برده می شود عبارت اند از :
- نیل پر طاووسی برای نیلی
- رناس برای انواع قرمز و سرخ
- پوست گردو برای رنگ شتری و قهوه ای
- از پوست گردو همچنین به همراه برگ بید برای رنگ زرد و از نیل همراه برگ بید رنگ سبز به دست می آید.
- از حنا برای رنگ های نارنجی و همچنین برای رنگ های قهوه ای استفاده می شود از زاج سفید به عنوان دندانه استفاده می شود.
- برای رنگ های سیاه معمولا از پشم سیاه استفاده می شود و برای یکنواخت کردن آن از نوعی نمک آهن که آن را (مک) می نامند استفاده می شده است گاهی نیز بجا ای ( مک ) از نیل استفاده می کردند.
بعد ها رنگ های آنیلینی در این پشم ها به کار رفت و مایه آبی تیره تبدیل به سیاه گردید و به کیفیت این قالیچه ها آسیب وارد گردید . در قالیچه های بلوچی پشم شتر نیز به کار می بردند ولی این قالیچه ها به نام جباری معمولا جز جهزیه دختران است و خرید و فروش نمی شود .
ويژگيهای دار، ابزار ، مواد اوليه و بافت قالی بلوچ خراسان:
دستگاه قاليبافی مورد استفاده افقی است و از چاقوی بافت و شانه بسيار ساده ای استفاده می کنند که عمدتاً توسط کولی ها ساخته می شود.
مواد اولیه مورد استفاده پشم گوسفند و موی بز و شتر می باشد. از تاب z برای خامه و برای تار و پود از تاب S استفاده می گردد. جنس تار و پود از پشم گوسفند می باشد. تراكم میانگین قالیچه های بلوچی ١٦٠٠ گره در دسیمتر مربع میباشد كه گاها تا ٣٠٠٠ گره در دسیمتر مربع نیز دیده میشود، از لحاظ اندازه بلوچی در سایزهای پشتی ٦٠ در ٩٠ سانتیمتر، زروجارك و زرونیم تا دو زرع ١١٠ در ٢٠٠ سانتیمتر بافته میشود در سایزهای ٦ متر هم گاها بافته میشده
١٦٠٠ گره در دسمتر مربع تقریبا معادل ٢٥ تا ٣٠ رج و ٣٠٠٠ گره در دسیمترمربع تقریبا معادل ٤٥ رج میباشد. كه البته قالیچه های بلوچی تا رجشمار ٦٠ هم گاها دیده میشود
قبایل بلوچ:
عشایر اصلی خراسان که به حرفه ی بافندگی اشتغال دارند و تقریباً همه ی آن ها جزء گروه بلوچ های قدیم به شمار می ورند از این قرارند:
- قبیله محل
- بهلولی خاف و جنگل (تربت حیدریه)
- بایزیدی محولات (تربت حیدریه) قائن
- کلاه درازی تربت حیدریه ترشیز (کاشمر)
- جان میرزایی زاوه و علیک (تربت حیدریه)
- رحیم خانی تربت حیدریه و سرخس
- براهویی تربت حیدریه و سرخس
- کور خیلی(سالار خانی) تربت حیدریه و جنگل
- حسن زایی مختلف
- جان بیگی (بلوچهای جدید)
- رشخوار (تربت حیدریه)
از صورت اسامی مذکور می توان استنباط کرد که اغلب قبایل و عشایری که به قالی بافی اشتغال دارند در اطراف تربت حیدریه مسکن گزیده اند.
طوایف مختلف بلوچ در خراسان در زمان سلطنت نادر شاه افشار به خراسان انتقال یافته و در شهرهای مختلف آن از جمله تربت جام و تربت حیدریه ساکن شده است. به غیر از این دو شهر گروهی از این طوایف در شهرهای درگز، سرخس، تایباد و حتی مشهد اسکان یافتند.
تیموری teymuri :
ایل تیموری خراسان و افغانستان از بازماندگان اولاد امیر تیمور گوركانی و از قوم ترك هستند.
امیر تیمور در سمرقند ، به امارت نشست و در سال 783 ه .ق در سی و چهار سالگی به كشور گشایی پرداخت و به ایران حمله آورد . ابتدا هرات و سپس طوس و كلات و اسفراین و بعد كاشمر را تسخیر كرد . سپس به تدریج به مناطق دیگر ایران دست یافت. تیموری های ایران و افغانستان كه ابتدا بیست هزار خانوار بودند ، به پیروی از نام تیمور به تیموریان مشهور شدند.
طوایف ایل تیموری در خراسان
طوایف ایل تیموری در خراسان عبارتند از :
- ( كلالی ، امیر كلالی ) یعقوب خانی
- بربر
- كریم دادی
- بهادری ده خانه
- شاهی خانه
- علی میرزایی
- سرنوزی
- فاضلی
- شیخی
- سالاری
- سلجوقی
- كلانتری
- زلفی
- وافری
- مادرویشی
- بروتی
- ده برادر
- قلعه گاهی
- سنگچولی
- علی خواجه
- میرزا دوستی
- روتی
كه هم اكنون در شهرستانهای مشهد ، تربت جام ، جنت آباد ، باخزر ، خواف ، سنگان خواف و تعدادی هم در تهران زندگی می كنند. جمعیت تیموری در سنگان خواف پانصد نفر است و جمعیت دوارده هزار نفری خواف را طوایف تاجیك ، تیموری خلج تشكیل می دهند.
طوایف تیموری خواف عبارتند از :
- یعقوبی
- یحیایی
- رسوای
- یوسفی
- جلالی .
از طوایف دیگر بافنده قالیچه بلوچی تركهای مهاجر روسی تركهای شاهسوند تركمنهای ساریخ هستند از اعراب تیره های طاهری، خزایی، چوبداری و عارفی را میتوان نام برد كه در منطقه فردوس بیرجند و نهبندان از گذشته های دور ساكن هستند.
طرهای قالی بلوچ
1- محرابی:
محرابی یكی از فراگیرترین طرحهای قالی بلوچ خراسان به شمار می آید. این طرح یادآور محراب می باشد یعنی همان مكانی كه درمساجد ویژه نماز گذاردن امام جماعت می باشد . گر چه بافت این طرح نزد اكثر قبایل مشهور به بلوچ خراسان رایج می باشد اما مرغوبترین قالیچه های محرابی یقیناً در حوزه خواف بافته می شود سجاده های بلوچی خراسان تقریباً در سراسر جهان شناخته شده
جانماز سنگچولی با نقشمایه پنجه
جانماز بلوچی بانقش خروس و جقه
یكی دیگر از جانمازهای ظریف و زیبا جانماز كودنی میباشد كه در مناطق مرزی توسط طایفه كودنی بافته میشود،
قابی:
طرحهای قابی بلوچ علاوه بر دارا بودن رنگبندی خاص بصورت لوزی، شش ضعلی و هشت ضلعی است. این قابها در برخی موارد در كنار یکدیگر ولی در اكثر موارد بصورت مورب و قطری چیده میشوند. برخی از طرح های قابی بلوچ خراسان بصورت یك تا هشت خشت در یك ردیف عمودی قرار می گیرند كه البته هر مقدار این خشت ها مشابه یكدیگر (از نظر رعایت اندازه و…) باشند قیمت دستبافته نیز بیشترخواهد بود. بعداز قالیهای محرابی بیشترین فراوانی به نسبت سایر طرحها برای قالی های با طرح قابی مشاهده شده است. نقشهای سه خشتی ، معدن و گاو برج از نوع طرح قابی مییاشند
قالیچه سه خشتی
قالیچه معدن ( بافت روستایی در محدوده نیشابور)
قالیچه عرب باف قدیم
قالیچه گاوبرج و یا گوگرج
ترنجدار :
طرحهای ترنجی بلوچ دارای تزئینات مرغی یا قلاب گونه است. برای تزئینات داخل ترنج عمدتاً از اشكال هندسی متشابه، نقشمایه های نباتی و… استفاده می شود. ازنظر فراوانی اینگونه طرحها درمیان قالی بلوچ خراسان بعداز طرحهای محرابی و قابی قرار می گیرد.
قالیچه كلاته قدیم
مرغی:
طرح های مرغی بلوچ را میتوان به سه گروه طرح های دارای نقشمایه های منفرد مرغی ساده، طرح های دارای نقشمایه مرغ با پرندگان کاملا واقعی و طرح هایی که صرفا دارای تزیینات کله مرغی هستند تقسیم بندی نمود که گروه سوم در طبقه بندی طرح های مرغی قرار نمی گیرند.
بسیاری از كتب و مقالاتی كه در رابطه با فرش بلوچ یا فرشهای شرقی و ایرانی نوشته است تصویری از قالیچه های مرغی این اقوام را بعنوان سمبل و الگوی تولید قالی های بلوچی خراسان را با خود دارند.
قالیچه مرغی بافت زیركوه قاین
تكرار نقش خروس و مرغ در این جانمازی قدیمی
قالیچه قاسم ابادی
درختی:
در تمامی سفال ها و منسوجات، نقاشی ها و حتی حجاری ها ی تاریخ ایران، درخت چنان جایگاهی داشته كه حالت تقدس و احترام آمیز آن حتی نزد هنرمندان شهرت فراوان دارد.
ویژگی بارز درختان بلوچ آن است كه دارای تقارن طولی بوده و معمولاً با برخی استثناء درختان از ابتدا تا انتها دارای برگ بید یا تاك بوده و پراكندگی برگها و ساقه های درخت در تمام طول میانكار (ارتفاع درخت) یكسان و یكنواخت می باشد مطلب جالبتر آنكه در تمامی طرحهائی كه از درخت استفاده شده معمولاً حالت تك و انفرادی دارد و حتی یك مورد هم استثناء در مورد درختان بید وجود ندارد و تنها درختان سرو بصورت قاب گونه در میانكار حالت تكراری دارند. در طبیعت و محیط پیرامون زندگی اقوام بلوچ خراسان و حتی در مسیر راههای ارتباطی فیمابین شهرها و روستاهای نوار مرزی شرق خراسان این تك درختان و حتی روستاهایی كه نام یكه درخت، یكه توت و… را باخود دارند فراوان میتوان دید.
قالیچه سنگان
این یك جفت پشتی بسیار زیبا و قدیمی بلوچ
قالیچه زابل
بوته :
این طرح كه از آن در ادبیات فرش تعابیر مختلفی همچون نماد سرشعله آتش مقدس زرتشت، سرشاخه های درخت سرو، زن سر به گریبان كرده و بالاخره نماد بوته گیاهی ارائه شده است، یكی از طرحهای رایج قالی بلوچ خراسان بوده و است.
محرمات:
برخی از نقشمایه های مشهور بلوچ بویژه برگ تاك، نگار مرغی، اشكال متشابه هندسی بویژه مثلث و لوزی، نگاره های نباتی و بوته در قالب طرح محرمات در دو حالت محرمات با نوار طولی و محرمات با نوار مورب بافته می شوند.
قالیچه بافت تربت با نقش مرغ در حاشیه و تكرار بوته در متن
افشان:
اگر چه جاذبه های طرحهای مرغی ، قابهای مورب وحتی میناخانی راندارد ولی یكی از نقشه های رایج بلوچ خراسان است كه بالاخص بافندگان جان بیگی آنرا می بافند . نقشه افشان بلوچ خراسان ممكن است بصورت قابهایی باشد كه حالت مربعی داشته و داخل آن با نقشه چشمه گل تزئین گردد.
حیوانی و تصویری:
اگر چه بخشی عمده ای از بافندگان بلوچ خراسان بنا به اعتقادات فرهنگی و مذهبی خود علاقه ای به بافت طرحهای تصویری ندارند ولی بافندگانی كه در جنوب خراسان اسكان دارند بویژه بافندگان ایل بهلولی وبرخی از ایلات و عشایری كه در منطقه قاسم آباد خواف اسكان دارند علاقمند به بافت طرحهای تصویری دارند همچنین عشایر عرب و بلوچی كه در اطراف بیرجند و نهبندان زندگی می كنند در قالیهای خود نقوشی از دیو و… برروی قالیهای خود می بافند. در حوزه تربت جام و تایباد تعدادی طرح های تصویری با نشانی از حضرت محمد (ص) بافته میشود . همچنین در طرح های حیوانی بلوچ حیواناتی همچون گوزن ، آهو ، اسب ، شتر و …. بچشم می خورد .
مثل قالیجه های جانبیكی، گل شفتالو ، میناخانی
قالیچه سنگان تكرار نقش شیر و اهو در متن
قالیچه زیبای كلاته با نقش اسب و اژدها در میانه
قالیچه تصویری زیبا از بلوچ
قالیچه كلاته
نقشمایه های قالی بلوچ :
با توجه به اینكه در حوزه بلوچ خراسان اقوام متعددی زندگی می كنند و هریك از این اقوام اعم از بلوچ ، تیموری، بهلولی ، ترك ، كرد وعرب مسیر بسیار طولانی را طی نموده اند تا دربخش های شرقی ، جنوبی و مركزی خراسان مستقر شوند لذا طبیعی است كه در دستبافته هایشان شاهد كثرت نقشمایه باشیم در ذیل نام تعدادی از نقشمایه های قالیچه های بلوچی اورده میشود
نقشمایه بوته ، برك بیدی یا برك تاكی،دوگلی ، نقشمایه قلمدانی،نقشمایه بازوبندی ، نقشمایه كشمیری یا ماهی درهم، نقشمایه حوضی، نقشمایه چهلچراغ، نقشمایه ماهی، نقشمایه پنجه، نقشمایه پای مرغ، چیات اشتر ، نقشمایه درختی، نقشمایه قلاب ، نقشمایه قوچك، نقشمایه كجاوه ، نقشمایه حیوانی، نقشمایه مرغی، نقشمایه مهری، نقشمایه ستاره عمده ترین و شناخته ترین طرحهای قالیچه های بلوچ كه به صورت ذهنی بافته می شود عبارتند از:
- گل شفتالو
- سه خشتی
- سنگ چولی (نام یکی از طایفه های قدرتمند بلوچ که اکثر این طرح ها در مرکز و شرق خراسان چون تربت حیدریه و تربت جام ساکن هستند)
- فتح ا… خانی
- یعقوب خانی
- دخترقاضی
- گوزنی
- چشمه گل
- مدد خانی
- چهار مرغ
- طاووسی
- كشمیری
- گاو و برج
- كلاه دراز یا كلاه بلند (در اصل همان ماهی هراتی می باشد، اما ماهی آن ماند تیغ ماهی است)
- علی اكبر خانی
- برگ تاكی
- گل شیخی یا كله قندی
- گل اشرفی
- گل ستاره
- پر جلكی
- عبدالسرخ كاشمر
- گل بادامی
- چهار مرغ (که مقصود همان چهار مرغ زیر کوه قائن است)
- تمینگ (نام روستایی از توابع تربت جام در شمال شرق خراسان می باشد)
نقشه های بعدی به ترتیب، نقشه های تصویری، لچک ترنج، شکارگاه، تلفیقی، گلدانی واگیره (تکراری)، هراتی و سرهم سوار می باشند. راجع به نقشه هاو نقشمایه ها در بالا مثالهایی رو اوردم اجازه میخوام در وقت باقیمانده قالیچه های بلوچ دیگری رو معرفی كنم
قالیچه علی میرزایی قدیم
قالیچه گل شفتالو بافت منطقه كاشمر
قالیچه سنگچولی
قالیچه یعقوبخانی
قالیچه كشمیری
قالیچه كشمیری
قالیچه اینه گل ، طرحهایی كه در بافته های تركمنی هم موجوده
قالیچه زیركوه
یكی دیگر از قالیچه های مرغی
قالیچه طاووسی
قالیچه سنگان. قالیچه های بافت سنگان اكثرا لولباف هستند
قالیچه سنگان قدیمی كف ابریشم
قالیچه سنگان بسیار ظریف وزیبا
قالیچه عكسی پادراز ، بافت بلوج افغانستان
لازم به تاکید است که همه قالیهای بلوچ را نباید به ناحیه خراسان منسوب کرد.تعدادی از اقوام بلوچ که ساکن افغانستان هستند از سالها پیش به بافت قالی پرداخته اند و عنوان بلوچستان که در هنگام خرید و فروش به غلط بر روی این قالیها نهاده شده،تنها در مورد بخشی از قالی های پرز کوتاه و مسطح و تعداد کم از قالیچه های پرزدار صدق می کند.
قالیچه شمس اباد بسیار زیبا شیرازه موی بز ، چاه پشم، بافت افغانستان
در انتها هم بلوچ زابل بسیار زیبا ورقدیمی
یک دیدگاه