مزایا و محدودیتهای رنگدانه های طبیعی

الف)مقدمه همه ی عزیزان می دانند كه رنگ یكی از دو بعدی مهم شناسایی اشیا به شمار می رودو در بسیاری از موارد این رنگ اشیاست كه با انسان حرف می زند.

این مورد از دریچه ی هنر از حساسیت خاصی برخوردار است و در مورد هنر صنعت قالیبافی تشدید می گردد لذا همواره مبحث رنگرزی خامه ی قالی و رنگبندی نقشه و طرح فرش از مباحث مهم فرشبافی بوده است.یقینا بشر قبل از آنكه پوست یا پارچه و یا الیافی را رنگرزی كرده باشد فن رنگرزی را از خود شروع كرده است و از مواد رنگزا برای خود آرایی خویش استفاده نموده است .

ویل دورانت می نویسد :
((چون انسان تنها به این خشنود بود كه با پوست حیوانات خود را بپوشاند با پشم گوسفند و الیاف گیاهان لباس هایی را برای خود تهیه كرد … . پس از آن از عصاره ی گیاهان یا خاك های سلون موادی به دست آوردند و خامه را با آن رنگ كردند و بدین صورت لباس های رنگین خاص برای فرمانروایان و شاهان درست كردند.))

استفاده از مواد رنگزای معدنی و خاك های سلون بشر را ارضا ننمود و به لحاظ عدم ثبات اینگونه مواد بشر كوشید كه احتیاجات خود را در دنیای گیاهان و جانوران پیدا كند.شیوه ی مصرف مواد رنگزا ی طبیعی بگونه ای بود كه تا هزاران سال تغییر عمده ای نكرد.چینی ها دركنار رود زرد ، كله و آشور در بین دجله و فرات ، هندی ها در كنار رود گنگ و مصزیان در كنار رود نیل و بالاخره ایرانیان از جمله ملت هایی بوده اند كه در مصرف رنگ های طبیعی پیشرفت های قابل توجهی داشته اند.

چینی ها دو هزار سال قبل از میلاد به استفاده از قرمز دانه و نیل تسلط داشته و حتی می توانستند رنگ سبز از عصاره ی چندین گیاه تهیه كنند.در ایران قبل از اسلام رنگرزان از عزت خاصی برخوردار بوده اند و در توصیف تكنیك رنگرزی ایرانیان همین بس كه بر مبنای اظهارات پلوتارك كه از جمله غنائم اسكنر مقادیری قابل توجه پارچه ی ارغوانی است كه پبات رنگ آن فوق العاده قابل توجه بوده است.گواه بسیار مهم دیگری كه نشانگر تسلط ایرانیان بر مواد رنگزای طبیعی می باشد قالی پازیریك است كه مواد رنگزایی همچون روناس ، اسپرك و نیل رنگ های قرمز روشن ، آبی ، قرمز تیره ، زرد و نازنجی این قالی را ساخته اند.

هندیان نیز با توجه به اینكه كشورشان منشا اصلی گیاه نیل و قرمز دانه ی هندی می باشد ، از دوران اولیه ی تاریخ با مصرف مواد رنگزای طبیعی آشنا بودند.ویل دورانت در این رابطه می نویسد :

((در قدیمی ترین مرجع موجود كه اشاره به پنبه شده است هرودوت با یك نوع بی اطلاعی دلپسند می گوید بعضی درختان وحشی آنجا پشم می دهند و این پشم از حیث زیبایی و جنس خیلی بهتر از پشم گوسفند است.هندیان پارچه های خود را از این نباتات تهیه می كنند و …))

مصریان نیز با عنایت به پارچه های پوسیده ای كه در مقابر مختلف فراعنه كشف گردیده حد اقل دو هزار و پانصد سال قبل از میلاد با فن رنگرزی به ویژه استفاده از وسمه آشنا بوده اند.بخش هایی عمده ای از دست خط هایی كه بر روی پاپیروس های قرون سوم تا پنچم قبل از میلاد به دست آمده مربوط به رنگرزی پشم با مواد رنگزای طبیعی می باشد ، به ویژه پاپیروس استكهلم كه8 گزارش جامعی از شیوه ی رنگرزی آن دوره را ارائه می دهد ، حتی برخی از افراد آن را دائره المعارف رنگرزی نامیده اند. به منظور آن كه در ادامه ی مطلب بتوانیم اظهار نظر شفاف تری نسبت به مواد رنگزای طبیعی داشته باشیم بخش هایی از پاپیروس استكهلم را مرور می كنیم :

(( پشم قبل از عملیات رنگرزی یا چوبك یا ریشه های كود شده ی برخی گیاهان دیگر شسته می شود و در مدت شست و شو از هم زدن مكرر پشم اجتناب می گردد و از وسمه (ایساتیس) برای رنگ آبی استفاده می شود.))

در ادامه ی مطلب پاپیروس استكهلم شرح مفصلی در ارتباط با شیوه ی تخمیر ، احیا و كاربرد این رنگ و همچنین نسخ رنگرزی مربوط به قرمز دانه ، روناس ، بقم سرخ ، زرد چوبه ، زعفران و آلكانت داده شده است. در تاریخ مصر قدیم به مولف دیگری به نام بلوس كه در سال دویست قبل از میلادمی زیسته و كتابی به نام هنر رنگرزی نوشته است ، گفته شده كه وی از یكی از كاهنین ممفیس به تنام اوستانس یاد گرفته است.همچنین كشف بقایای یك كارگاه رنگرزی در حفاری های اهرام مصر با دو اتاق ( یكی شستشو و یكی رنگرزی) ، قسمت محرمانه ی توزین رنگ و وجود حد اقل 16 پاتیل رنگرزی رواج گسترده ی رنگرزی را در بین مصریان عهد باستان نشان می دهد.

یونانیان نیز بنا به گفته ی هیسود كه قبل از هومر می زیسته است رنگ صدف ارغوان را در سال 1600 قبل از میلاد كشف كردند، بنا به روایات مختلف انها از زعفران ، نوعی گل سنگ ( كه در محیط قلیایی آبی و در محیط اسیدی قرمز میباشد) ، پوست بلوط یا مازو ، پوست گردو ، روناس ، نیل ، اسپرك ، قرمز دانه و پوست انار در رنگرزی استفاده می نمودند.

شهر های پمپی و هركولانیوم به ویژه پمپی مركز كارگاه های دباغی ، رنگرزی و زیلوبافی بوده ، از آثار نقاشی خارج شده از زیر خاك این گونه پیداست كه رنگرزی پارچه و الیاف عمدتا در خانه انجام می شده.ونوس الهه عشق خدای رنگرزان نیز محسوب می شده است.رنگ ارغوانی باستان نشان اشرافیت رومی ها از نوعی حلزون دریایی استخراج شده و اطلاعات و دانش رنگرزی رومی ها در نوشته های پلینی به چشم می خورد.بر مینای این نوشته ها تا قرن اول میلادی رومی ها از گیاه ایساتیس به منظور تهیه ی رنگ آبی استفاده می كردند.باز شدن راه تجاری شرق باعث شد كه به سرعت ایندیگو (نیل) جایگزین ایندیگوتین ( ایساتیس) گردد.ضمن آنكه گسترده شدن مبادلات تجاری منجر به استفاده ی ملل جهان از روناس مرغوب تركیه (به لحاظ قرمز شفاف بسیار استثنایی آن) گیاه برزیلی (به لحاظ تهیه ی رنگ قرمز گل رزی با دندانه اكسید قلع) بقم (به لحاظ تهیه ی رنگ مشكی در مجاورت اكسید كروم)قرمز دانه ی مكزیكی (به لحاظ تهیه ی قرمز سیر در مجاورت دندانه ی آلومینیوم) گردید.در طول 18 قرن استفاده ی بشر از مواد رنگزای طبیعی اتفاق قابل توجهی به استثنا مورد فوق الذكر رخ نداد.

اما سر انجام در قرن 19 واقعه ی بسیار مهمی در دنیا ی رنگرزی به وقوع پیوست و با ساخت ماده ی رنگزای ماوین توسط پركین انگلیسی رقیبی بس بزرگ برای مواد رنگزای طبیعی ظهور كرد.این رقیب تازه وارد به سرعت مراحل ترقی و تكامل و تولید انبوه را پشت سر گذاشت به گونه ای كه در كمتر از یكصد سال از عمر خود مصرف بخش عمده ای از انواع مواد رنگزای طبیعی به فراموشی سپرده شد و هنوز هم دایره ی مصرف مواد رنگزای طبیعی در حال كوچك شدن می باشد.

مقایسه ی رنگ های طبیعی با مواد رنگ های شیمیایی همواره از موضوعات داغ در بین پیش كسوتان فرش و رنگرزی بوده است و همواره متاسفانه با این موضوع برخورد منصفانه ای به عمل نیامده است.طرفداران متعصب مواد رنگزای طبیعی تا آنجا پیش رفتند كه مواد رنگزای شیمیایی را فاقد ثبات و … دانسته و بالعكس برای مواد رنگزای طبیعی هیچ گونه محدودیتی قائل نشدند ، مشتاقان مواد رنگزای شیمیایی نیز مصرف مواد رنگزای طبیعی را در شرایط فعلی اقدامی واپس گرایانه دانسته و بر استفاده از مواد رنگزای سنتزی اصرار می كنند.امید است با ارائه ی تصویر شفافی از محدودیت ها و مزایای مواد رنگزای طبیعی به هر چه بیشتر نزدیك شدن ایده های طرفین كمكی بكنم.

ب) رنگدانه های طبیعی ، مزایا و محدودیت ها
همان گونه كه در مورد كلیه ی اشبا و كالا ها مصداق دارد قطعا مواد رنگزای طبیعی نیز دارای نقاط ضعف و قوتی هستند كه تجزیه و تحلیل آنها می تواند روشنگر بسیاری از موضوعات مورد بحث باشد.

1- مزایا و حسنات مواد رنگزای طبیعی : قبل از بیان مزایا می بایست دو نكته را خاطر نشان سازم، اولاموقعیت مكانی است كه لازم است این نكته را گوشزد نمایم كه ما مزایای مواد رنگزای طبیعی را در موقعیت مكانی و جغرافیایی خود بررسی میكنیم.( این بدان معناست كه بخشی از این مزایا ممكن است مثلا در مورد كشور آلمان مصداق نداشته باشد هر چند كه روح طبیعت گرایی در كشورهای غربی نیز در حال افزایش است)بنابراین در مقام قیاس مواد رنگزای مواد رنگزای مختلف با یكدیگر می بایست پارامتر های مكانی به ویژه پتانسییل های بالقوه و بالفعل در تولید مواد رنگزا ، مهارت و دانش فنی كاربران و رنگرزان، تجهیزات و ماشین آلات مورد استفاده و جایگاه مصرف مواد اولیه توجه گردد.در همین راستاست كه نكته ی دوم را می بایست گوشزد نماییم كه مزایا و محدودیت های مواد رنگزای طبیعی از زاویه ی رنگرزی خامه ی قالیبافی مورد بررسی قرار می گیرد ، به دیگر سخن می بایست در بستر فرش دستباف ایران جایگاه مواد رنگزای طبیعی تبیین گردد.با ذكر این مقدمه مهم ترین مزایای مواد رنگزای طبیعی عبارتند از:

1 – 1 : تنوع رنگی: تنوع و گستردگی رنگی تنالیته های مواد رنگزای طبیعی بالاخص در كتار دندانه های نمختلف در حد اعجاز مطرح است.در بسیاری از كارگاه های رنگرزی طبیعی رنگرزان با تجربه صرفا با استفاده از دو سه نوع مواد رنگرزا شید های رنگی بسیار زیادی را به دست می آورند و فی الواقع تنوع رنگی در ذات موادرنگزای طبیعی نهفته است.برگ ، میوه و ساقه و ریشه ی گیاهانی كه از آنها به عنوان رنگدانه استفاده می شود به دلایل مختلفی همچون: اقلیم ، ژن گیاهی ، عمر گیاه ، تغزیه و ده ها عامل طبیعی دیگر دارای قدرت و شید رنگی متفاوتی می باشند كه انصافا نمودی از اعجاز خداوندی است.

2 – 1 : عدم امكان تقلید و كپی برداری : با عنایت به آنچه قبلا گفته شد بین رنگدانه های طبیعی موجود در یك منطقه و رنگبندی طرح ها و نقوش قالی آن منطقه پیوندی بس عمیق وجود داشته وخوشبختانه هنوز هم می توان نشانه های آن را با وضوح كامل در قالیبافی مناطق نختلف ایران ملاحظه نمود.بخش قابل توجهی از این موضوع مربوط به مواد رنگزای طبیعی است.كه اولا به صورت منطقه ای هستند شما می توانید با مشاهده ی رنگ های كاربردی در قالی یك منطقه گیاهان رنگی منطقه را تا حد قابل توجهی پیش بینی نمایید.ثانیا تنوع قدرت و شید رنگی باعث شده است كه تنوع در تولید قالی شكل گیرد.

3 – 1 : ثبات در حد ضرورت و شفافیت دراز مدت : در رابطه با مقدار ثبات شست و شویی مواد رنگزای طبیعی اظهار نظر های ضد و نقیضی شده است ، منصفانه آن است كه بگوییم ثبات شست و شویی این گونه مواد در حد ضرورت و نیاز های قالیبافی است.به لحاظ آنكه به منظور تامین سلایق مشتریان نیاز به تعدیل دارند و با عنایت به اینكه خریداران فرش مایلند كه به مرور زمان شفافیت رنگی بیشتری را در رنگبندی دقالی ببینند لذا استفاده از مواد رنگزای طبیعی با ثبات شست و شویی متوسط تا خوب باعث می شود كه تعدیل گردیده و به مرور زمان شاهد ملایم شدن و شفافیت رنگ طبیعی باشیم.بخشی از این شفافیت رنگی مدیون پلیژن بودن رنگدانه های طبیعی است.فی المثل هنگامی كه آلیزارین موجود در روناس به هر دلیل از بین می رود كروموفور گارانسین ظهور میكند.

4 – 1 :روش آسان رنگرزی خامه ی قالی: صرف نظر از برخی موارد استثنایی همچون رنگرزی پشم با نیل كه از ظرافت زیادی برخوردار است رنگرزی خامه قالی بسیار راحت و آسان بوده و به عبارتی امكان بروز نا یكنواختی هایی از بیل دو رنگی یا رگه دار شدن در خامه ی قالی به هنگام رنگرزی بسیار ضعیف است. این در حالی است كه در رنگرزی خامه ی قالی با مواد رنگزای سنتزی مرغوب همچون اسیدی ضعیف و خنثی به لحاظ آنكه رنگرز ما تسلط كافی و دانش فنی آن را ندارد بر این تصور است كه این گونه مواد پست بوده و متاسفانه از گروه مواد رنگزای اسیدی قوی به عنوان بهترین گروه استفاده می كند.لذا ملاحظه می شود كه عمدتا مصرف مواد رنگزای سنتزی از این گروه می باشد.

5 – 1 : صرفه ی اقتصادی : شكی نیست كه عمده ی تولید فرش در مناطق روستایی و عشایری است ، اكثریت قریب به اتفاق بافندگان در كنار بافت قالی دارای مختصر فعالیت های كشاورزی و دامداری نیز می باشند.طبعا از رنگدانه های طبیعی كه بسیاری از آنها جز مصرف در رنگرزی كاربرد دیگری ندارد استفاده می كنند.در كلان موضوع مصرف مواد رنگزای شیمیایی مستلزم خروج ارز میباشد كه این نكته نیز حائز اهمیت خاص می باشد.

6 – 1 : افزایش ارزش افزوده : همه ی عزیزان و اساتید ارجمند مستحضرند كه در قیمت گذاری فرش عوامل مختلفی مانند : رنگبندی ، طرح و نقشه ، اندازه ، عرضه و تقاضا ، اوضاع اقتصادی ، مواد اولیه ، ذوق و آبدست بافنده و … موثر بوده ، لذا نمی توان بر این ادعای طرفداران متعصب رنگدانه های طبیعی كه استفاده از مواد رنگزای طبیعی باعث افزایش چسم گیر فرش می شود پا فشاری نمود ولی اذعان این مطلب ضروری است كه اولا یكی از وجوه تمایز قالی ایران از قالی سایز كشور های رغیب رنگ های طبیعی آن بوده است.ثانیا استفاده از مواد رنگزای طبیعی در دراز مدت باعث شده كه قیمت دستبافته های بنگاه های تولیدی كه بر مصرف مواد رنگزای طبیعی تاكید نموده اند از افزایش حد اقل 20 درصدی برخوردار بوده است ، البته همان طور كه گقته شد استفاده از مواد رنگزای طبیعی می بایست در كنار رعایت سایر پارامتر های تولید فرش باشد.

7 – 1 : عدم تاثیرات سو بر محیط زیست : به استثنا رنگرزی خامه ی قالی با نیل و وسمه فاضلاب و پساب مواد رنگزای طبیعی بر خلاف مواد رنگزای شیمیایی نتنها برای بخش كشاورزی مضر نمی باشد بلكه تفاله ی بسیاری از آنها كود بسیار مناسبی برای محصولات آنها می باشد. در روستای خراشاد شهرستان بیرجند شاهد فعالیت كارگاه رنگرزی سنتی در سایه ی تعداد قابل توجهی از درختان گردو بودم ، استاد محبی اظهار داشت : (( پوست گردو را از همین درختان تامین و تفاله ی آنها را به درختان باز می گردانم زین سبب رشد بسیار خوبی دارند.

2 – محدودیت مواد رنگزای طبیعی : در كنار مزایایی كه ذكر شد رنگدانه های طبیعی دارای محدودیت هایی نیز می باشند.و البته برای رفع این محدودیت ها تلاشی علمی و قابل توجهی به عمل نیامده است ، لذا همواره در رقابت با مواد رنگزای شیمیایی مصرفشان كاهش داشته است.محدودیت های عمده ی آنها عبارتند از:

1– 2 : قدرت رنگی كم : به استثنا نیل و قرمز دانه كه از قدرت رنگی خوبی برخوردارند مابقی مواد رنگزا از قدرت رنگی كمی برخوردارند و تقریبا نسبت رنگدانه ی مصرف شده به وزن كالا برای رنگ های تیره 100% می باشد.

2 – 2 : عدم انطباق با تكنولوژی نوین : وجود موانعی مانند تفاله باعث شده است كه كارخانه های رنگرزی دارای ماشین آلات مدرن در مصرف این مواد رنگزا با مشكل باشند.

3 – 2 : محدودیت های تولید : به لحاظ وجود برخی محدودیت های طبیعی مانند سرما زدگی و … و محدود بودن توان تولید نمی توان مواد رنگزای طبیعی را در حد نیاز ها تامین نمود.

4 – 2 : راندمان كم : یكی از مهم ترین و جدی ترین محدودیت های رنگدانه های طبیعی بازده بسیار كم آنها است به دیگر سخن مكانیزم رنگرزی طبیعی به گونه ای است كه نیازمند نیروی انسانس زیاد است.بازده كم و ضرورت استفاده از نیروی انسانی زیاد در شرایط تورمی و افزایش مكرر سطح دستمزد ها باعث می شود كه انگیزه های مصرف مواد رنگزای طبیعی كاهش یابد.

5 – 2 : عدم تطابق با تولید انبوه فرش : قدرت رنگی كم ، تنوع در قدرت رنگی و … باعث گردیده است كه انگیزه ی استفاده از مواد طبیعی برای بنگاه های پولی كه می خواهند تولید یكنواخت و انبوهی داشته باشند كاهش یابد.

در كنار محدودیت های فوق الذكر بروز تقسیم كار در نظام تولید فرش ، منسوخ شدن رنگرزی خامه در خانه ، استفاده ی بافندگان از خامه ی رنگ شده در كارگاه رنگرزی ، جدایی منافع رنگرز و بافنده ، ترجیح منافع دراز مدت بر منافع كوتاه مدت توسط بخش عمده ای از تولید كنندگان فرش ، عدم استفاده ی رنگرزان سنتی از دستاورد های علمی و بالاخره عدم حمایت جدی سازمان های ذیربط از رنگدانه های طبیعی از دیگر عوامل مهم در كاهش مصرف مواد رنگزای طبیعی بوده اند.

ج)محدودیت ها و اقدامات به عمل آمده جهت رفع آن :
علی رغم اهمیتی كه رنگدانه های طبیعی در هنر صنعت فرش دارند متاسفانه اقدامات به عمل آمده بسیار كمرنگ بوده اند كه اعم آنها به شرح زیر می باشد :

1- در اسفندماه سال 1362 به همت دانشگاه شهید باهنر كرمان همایش علمی رنگرزی طبیعی برگزار گردید كه پر جاذبه ترین بخش آن سخنرانی مرحوم دكتر مشفق بود كه خبر از تولید انبوه مواد رنگزای طبیعی در كارخانه ای واقع در حومه ی شیراز می داد.دكتر مشفق با آسیاب نمودن مواد رنگزا ، تركیب آنها با همدیگر و اضافه كردن مقدار دندانه ی مورد نیاز و ارائه ی كاتالوگ های مصرف تلاش گسترده ای جهت رونق بخشیدن به مصرف رنگ های طبیعی نمود.متاسفانه به علت گران بودن آن و همچنین محدودیت هایی كه ذكر شد استقبالی از محصولات كارخانه ی الوان به عمل نیامد و نهایتا كارخانه ی مذكور تعطیل شد.

2- در فاصله ی سال های 1364-1368 به همت جهاد كشاورزی استان خراسان تحقیقات نسبتا جامعی روی مواد رنگزای طبیعی به ویژه روش بسته بندی و عرضه ی آن به بازار به عمل آمد ، پیامد این تحقیقات آن بود كه كارگاه ساخت مواد رنگزای طبیعی در شهرستان تربت حیدریه تاسیس ولی متاسفانه عملا از این كارگاه به عنوان مواد رنگزای طبیعی آن هم برای مدتی محدود استفاده شد.

3- كارخانه ی پارس ریس كاشان یكی از واحد های تولیدی نسبتا موفق از مواد رنگزای طبیعی بوده است این كارخانه با استفاده از روش عصاره گیری زمینه ی استفاده از رنگدانه های طبیعی را در دستگاه های رنگرزی تحت فشار فراهم آورد.اگر چه در بازدیدی كه از این كارخانه داشتم به نظر می رسید كه از رنگ های شیمیایی نیز به صورت توام استفاده می شود.

4- یكی از دانشجویان كاردانی فرش مركز آموزش شهید هاشمی نژاد با راهنمایی استاد مربوطه پروژه ی تهیه ی پودر مواد رنگزای طبیعی با قدرت رنگزایی بالا از عصاره ی این گونه مواد رنگزا به صورت آموزشی اجرا نموده است.باید منتظر تولید انبوه آن بود.
5- مركز تحقیقات فرش دستباف نیز در سال های اخیر پروژه های تحقیقی متنوعی در رابطه با مواد رنگزای طبیعی انجام داده كه نتایج نهایی آن هنوز منتشر نشده است.

منابع و مآخذ :
1- منصور ورزی ، هنر و صنعت قالی در ایران
2- علیرضا خسروی و كمال الدین قرنجیك ، رنگرزی الیاف مسنویی
3- عبدلله احراری ، مجله ی پازیریك ، پیشماره های 2 و3
4- مقالات گرفته شده از اینترنت

عبدالله احراری پژوهشگر و عضو انجمن علمی فرش ایران