نقش گلدانی در فرش بیجار
نقش کهن گلدانی از اساسی ترین نقشمایه های الگوساز در فرهنگ تصویری ایران چه به صورت منفرد و چه در ترکیب بوده و از مظاهر مفرح و خرمی بی پایان است.
کثرت گونه‌ها، تنوع فرم و ساختار انعطاف پذیر آن در همنشینی با نقشمایه های دیگر، نقش مایه ی گلدان را به عنصر پایه و هادی دیگر نقش ها مبدل نموده است.
این نقش نماد کهن مرتبط با آیین باروری و حاصلخیزی است. از هزاره ی سوم پیش از مسیح تا زمان حال به اشکال گوناگون و بی شماری تجسم یافته است، طبق تداعی های نمادین گلدان، معمولا آن را به حالت مسفقر برپایه های شکل هلالی ماه نشان می داده و در آن گیاهانی می نهاده و این نشانه ی فراوانی و یا یکی از درختهای کیهانی است، غالبأ از لبهٔ گلدان یک جفت اسلیمی ریز آویخته است که در اصل خوشه‌های خرمایی بوده است که بر ماه درخت آویخته بود و سپس شاخه‌های آویخته بر هر یک از دو درخت کیهانی است که از شاخه‌های درخت نخل برآمده و سرانجام به درون خود گلدان بازگشته است (پوپ، ۱۳۷۸،۲۷۲۲).
این نقش، نقشی کهن در هنر‌ها و صناعات ایران بوده است. سیروس پرهام در هنگام بررسی نقش ناظم بحثی مفصل دارد که عنصر و نقش گلدان در آن از جهات قدمت به ویژه تغیر و تکامل آن حائز اهمیت است. از آن جمله است عصر سرو-گلدان و دو دوره ی تکاملی آن و جریان دگرگونی سرو- گلدان به سروگلزار هزار گل (پرهام، ۱۳۷۸، ۳۱۷).
پوپ در اثر معتبر خویش یعنی کتاب سیری در هنر ایران به شرح طرح گلدانی پرداخته است (در پایان سده ی دهم هجری یک گروه قالی پیدا شد که بسیار شاخص و اصیل است و از بعضی جهات از سنت قالیبافی جداست، هر چند که از نظر خصوصیات کاملا ایرانی است و شاید هم درخشان ترین جلوه ی این هنر باشد.
این گروه را عموما قالیهای گلدانی نامیدند (پوپ، ۱۳۷۸، ۲۷۲۱). قالیهای گلدانی مربوط به زمان شاه عباس صفوی بوده که از زمان صفوی تعداد اندکی از این قالیها باقی مانده است. این طرح در دوران قاجار دوباره بافته شد. یکی از کانونهای فرشبافی که در آن طرح گلدانی بافته شد بیجار بود.
در طرحهای این شهر نیز همانند سایر کانونهای فرش بافی نقش گلدان در اندازه های مختلف و با گلهای متنوع استفاده می‌شده که در ردیف های افقی فرش تکرار می‌شده یا گاهی فقط یک گلدان با انبوهی از شاخه های بلند گلها در پایین متن قرار میگرفته است. گاهی نیز در دو طرف آن به جای دسته گلدان نقش پرنده به کار می رفته است. رنگ زمینه ی اینگونه فرشها تیره و رنگ اجزا و گلها روشن و از طبیعت الهام گرفته شده بود. حاشیه ها دارای طرح گلفرنگ است.
| نام طرح | ویژگی ها |
|---|---|
| ماهی درهم | طرحی است واگیره ای که بشکل سراسری یا لچک ترنج استفاده میشود.دراین نقش دوماهی حول یک گل شاه عباسی قرارگرفته اند |
| مینا خانی | طرح واگیره ای وبسیارآسان، متشکل ازیک گل وچهار نیم دایره ی منحنی که به هم وصل شده واز اتصال آنها یک لوزی تشکیل میگردد فضای پیرامون دایره ها با گل شاه عباسی پرمیگردد. طرح افشان است. |
| بید مجنون | طرحی است درختی که گاه تک درخت و گاه همراه با سایردرختان در متن فرش قرارمیگیرد، این طرحبه صورت هندسی به کار میرود |
| باغی | نمودی زیبا ازباغهای ایرانی، طرحی منظم وچهارگوش، تلفیقی ازنقوش هندسی و طبیعی،دارای بقوش حیوان و پرندگان درمتن، وجود نهرهایی که باغ را به چهار بخش تقسیم می کنند |
| سمنبرخانم | ذهنی باف ، شباهت به طرحهای هریس، دارای جزئیات فراوان، بزرگ پارچه |
| اسلیمی دهن اژدری | این اسلیمی بی شباهت به دوفک بازدهان اژدهای افسانه ای نیست ، به همراه نقوش ختایی بکارمیرود اسلیمی ها کاهی بسیار درشت هستند |
| گلدانی | نقش گلدان گاه به صورت تک نقش وگاه گلدانهای متعدد، استفاده از گلهای متنوع |
نویسنده: سمیه(سیمین)خسروی دانشجوی ارشد فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز
