بته جقه
این واژه معانی گوناگون دارد. مانند: تاج – افسر – هرچیز تاج مانندی که به کلاه نصب کنند. (معین، 1375،ص 1232).
نیم تاج (عمید، 1376، ص 693).
تصویر 6-6
تعریف بته جقه:
علامه دهخدا بته جقه را ساخته شده از پر پرندگان می‌داند که بر بالای پیش کلاه پادشاهان ایران است و آن کوچک کرده سرو سرافکنده است. نشان ایران و ایرانیان و حکایت کننده از راستی و تواضع ایشان است.
همچنین بته جقه اصطلاحی است برای نوع طرحی تزئینی به شکل پر مرغ که به اشکال مختلف بر روی آثار دوره‌ی اسلامی و بخصوص روی پارچه‌های ترمه و بعضی از قالیها دیده می‌شود و به استناد آثار هنری موجود از سابقه طولانی برخوردار بوده و به اشکال گوناگون دیده می‌شود و احتمالاً با منشأ برگ نخل‌های تزئینی و پرنده. در طول تاریخ به اشکال گوناگون توسط هنرمندان، اجرا شده است. در گچبریهای دوره ساسانی می‌توان اشکال ابتدایی این نقش را با منشأ برگ نخل مشاهده نمود. در آغاز دوره اسلامی نمونه‌های بسیاری به شکل طرح تخم مرغی در گچبریهای نیشابور و مسجد تو بلخ متعلق به قرن سوم و چهارم هجری مشاهده می‌شود. (ریاضی، 1375، ص25)
چند نقشه بته جقه:
پیدایش بته جقه در آثار هنر اسلامی:
نخستین بار که نگاره‌ی باستانی بته‌ای به معنای واقعی جقه می‌شود و زیور کلاه امیران می‌گردد در پایان دهه‌ی سوم سده‌ی نهم هجری است که در مجلس مینیاتور مقدمه‌ی شاهنامه‌ی بایسنقری (829 هـ.ق) اثر میرمصور دستار کلاه دو تن از امیران مزین بدان است.
در این مجلس مینیاتور پادشاهی که بر تخت نشسته(سلطان محمد غزنوی) همان تاج کنگره دار شاهان سده‌های پیشین را بر سر دارد. بدون پرکهای قائم (غیر بته‌ای) که در برخی از نقاشیهای آن دوران زیور تاج پادشاهان بود.
در نیمه‌های سده‌ی دهم نقشمایه بته‌ای منزلتی ویژه و جایگاهی برتر پیدا می‌کند و بسان علامت شاهی و فرمانروایی زیور کلاه دستارگونه شاهان و شاهزادگان می‌گردد.
از این زمان است که بته جقه به مفهوم واقعی خود مصداق می‌یابد و شأن نمادی نخستین (که تجسم رمزی و آذینی جاودانگی و بی مرگی و خرمی پاینده‌ی درخت سرو بود). در جایگاه بالاتر اعتلا می‌یابد و نماد فرمانروایی و قدرت مطلقه می‌شود. چنین است که در بخش بزرگ از نقاشیها و پارچه‌های عصر صفوی بته جقه را زیور کلاه و تاج پادشاهان و شاهزادگان می‌یابیم.
ناگفته پیداست که آنچه وجه تمایز شاهان و شاهزادگان و زیور سر فرمانروایان باشد، لاجرم در نظام پادشاهی از حرمت عظیم و حتی تقدس برخوردار می‌شود که به هیچ رو نباید در معرض هتک حرمت قرار گیرد و یا بر زمین گسترده شود و پایمال و لگدمان شود. درست به همین دلیل است که ما تا پایان کار صفویان نقشمایه‌ی بته جقه را در هیچیک از قالیهای گرانقدر صفوی (که جملگی یا در کارگاههای سلطنتی بافته می‌شده یا در کارگاههای که به سفارش امیران و درباریان و اعیان و اشراف می بافته‌اند) اثری از این نگاره پیدا نمی‌کنیم. حال آنکه در همان زمان، این نگاره باستانی نمادین را زینت بخش پارچه‌های گرانبها و اغلب زربفت سلطنتی می‌یابیم که چون زیر پا افکنده نمی‌شده از شائبه‌ی بی حرمتی بری بوده است. خواه بسان نشانهی فرمانروایی خواه بسان نگاره‌ای زینتی و به کار آمده بر همان روال سنتی دیرین سال، که ذکر آن گذشت.
در همان اوان که فرشهای کارگاههای سلطنتی و اشرافی از نگاره‌ی بته جقه‌ای تهی مانده بود. مردمان ده‌نشین و ایلات و عشایر که پروای نشان شاهان و شاهزادگان نداشتند. از پایمال کردن آن بیمناک نبودند و چه بسا از حرمت تقدس آمیزش یکسره بی خبر بودند. این نگاره‌ی باستانی را به شیوه‌های بسیار بدیع در فرشهای خود می بافتند شیوه‌های تکامل یافته و سبک‌های انتزاعی پیچیده‌ای که، نه همان بدل تقلیدی بته جقه‌های ترمه و زیور کلاه شاهان و شاهزادگان و فرمانروایان نبود که دورانهای دراز تحول و تکامل و خلاقیت و نوآوری را پشت سر گذاشت.
موارد کاربردی بته جقه در ایران:
اصولاً نقش بته جقه در قدیم و زمان حال کاربرد بسیاری داشته و دارد، از جمله کاربرد آن در بافته‌ها و منسوجات قالیها – نقوش ظروف و غیره می‌باشد که در اینجا به اختصار به بعضی از آنها اشاره‌ای می‌شود.
البته لازم به ذکر است که این کاربردها به کرات و در همه‌ی دوره‌ها نشانهی آنست که سرو و به طور کلی درختان در جوامع ایرانی از قدیم الایام قداست و احترامی خاص داشته‌اند.
البته نوع برخورد به نقش بته جقه و در نهایت فرم اصلی بته جقه سلیقه‌ای به نظر می‌آید و در دوره‌های مختلف بر اثر سختیهای کار و مواد سخت و مختلف که استفاده می‌شده است، گاه بته جقه‌ها ساده‌سازی شده و گاه از فرم اصلی خویش و ظرافتها و ریزه‌کاریها خارج شده‌اند و در نهایت ما به کثرت فرم بته جقه برخورد می‌کنیم که در هر دوره با ظرافت خاص آن دوره و با سلیقه هنرمندان آن دوره و با مواد و منابع قابل دسترس انجام شده است بنابراین نمی‌توان به روشنی برای این نقوش روند گرافیکی بیان نمود، اما چنانکه می‌دانیم تمام این نقوش در دوران مختلف، خود نوعی آرم و تصویرسازیهای قوی است که هنرمندان در زمانهای مختلف با سلیقه‌ها و ذهنیات و باورهای خود نقش بسته‌اند.
نقش بته جقه در دستبافهای اقوام ایرانی در دوره‌های مختلف:
- نقش بته جقه در ترمه.
- نقش بته جقه در پته دوزی.
- نقش بته جقه در قالیها.
- نقش بته جقه در کاشیکاری.
- نقش بته جقه در لباسهای باستانی ورزشکاران ورزش باستانی و …
