رنگهای گیاهی در صنعت فرش و نساجی: صنعتی ارزشمند اما فراموش شده

hamed3 آبان 1396

0 1,617 خواندن این مطلب 5 دقیقه زمان میبرد

دکتر هرالد بومر یکی از فرش شناسان آمریکایی در مقاله‌ای که در خبرنامه فرش فروشان آمریکا منتشر کرده است، به بررسی مزایای رنگ های گیاهی پرداخته که سعی می کنیم در این مقاله به خلاصه ایی از آن اشاره کنیم

شالوده اصلی زیبایی رنگ های طبیعی در چیست؟چطور ظهور رنگ های مصنوعی مجموعه رنگ های طبیعی را در صد سال گذشته بر هم زد یا حتی از بین برد؟ آیا ما باید به دوران قبل از علمی شدن مراجعه کنیم و قدرت اسرار آمیز رنگ های به دست آمده از گیاهان و حشرات را ـ آن گونه که امروزه در بسیاری از جزوات منتشره درباره رنگ های گیاهی توصیه می شود ـ احیا کنیم؟ یا ما باید در جستجوی «روح طبیعت» برآییم تا پاسخی بر این سوالات بیابیم؟

رنگرزی با مواد رنگی طبیعی محدوده‌ای نیست که اصول طبیعت دست رد به سینه ما بزند بلکه برعکس ما می توانیم دلایل منطقی بسیاری بیابیم که حاکی از کیفیت عالی رنگ های طبیعی هستند. صنعت قالیبافی امروزه رنگ هایی را به دست میدهد که فقط از سه رنگ اصلی تشکیل شده‌اند: آبی، قرمزو زرد.

مخلوط کردن یک جفت از آنها در پاتیل رنگرزی، رنگهای ثانوی، بنفش، نارنجی و سبز به دست می دهد. مخلوط کردن هر سه رنگ اصلی ـ اگر نسبت خاصی انتخاب شود ـ رنگ سیاه یا مجموعه رنگ های زیادی از رنگ های مرتبه سوم مانند قرمزـ قهوه‌ای، زرد ـ قهوه‌ای و… به دست می آید.

اگر سه رشته نخ پشمی را که با مواد رنگزای مصنوعی رنگ شده‌اند کنار یکدیگر بگذاریم، اکثر شاهدان این ترکیب سه رنگ اصلی آبی، قرمز و زرد را نا هماهنگ می یابند و آنها را تند، بسیار بد یا زننده توصیف می کنند. اما اگر سه رشته نخ پشمی را با روناس، نیل و پوست پیاز رنگ کنیم، اکثر شاهدان این ترکیب، آبی نیل، قرمز روناس و زرد پیاز را هماهنگ احساس می کنند.

دلایل توجیه پذیری برای این تفاوت در قضاوت ترکیب آبی، قرمز و زرد وجود دارد. اگر به قرمز روناس در نور آفتاب نگاه کنیم، علاوه بر «قرمز»، رنگ «زرد» و با شدت ضعیفتری ، حتی «آبی» نیز به ذهن بیننده خطورمی کند. حتی می توان گفت که نور آفتاب از قرمز روناس نه تنها رنگ قرمز، بلکه رنگ زرد و آبی نیز ساطع میکند. به همین شکل در مورد آبی نیل و زرد پیاز صادق است. آبی نیل، حاوی عنصر قرمز و عنصر کوچکی از زرد است. زرد پیاز حاوی قرمز و مقدار کمی آبی است. برای اثبات این نظریه به تجربیاتی که با مواد رنگی مصنوعی انجام داده‌ایم مراجعه می کنیم.

اگر بخواهیم از قرمز روناس تقلید کنیم. به رنگ قرمز، رنگ زرد و کمی رنگ آبی در پاتیل رنگ اضافه می کنیم. آن هماهنگی ای که ما در ترکیب روناس قرمز، نیل آبی و زرد پیاز احساس می کنیم از این واقعیت نشات می گیرد که این سه رنگ عناصری را از رنگ های همسایه در خود دارند. به عبارت دیگر می توانیم بگوییم، ادغام رنگ های همسایه در داخل هر رنگ اثر هماهنگ کنندگی دارد. رنگ های طبیعی باعث گرایش به سیاه می شود که خود از شدت رنگها کم می کند.

مثلاً حضور هر سه رنگ اصلی در آبی نیل به این معنا نیست که آبی نیلی علاوه بر مواد آبی شامل قرمز و زرد هم هست. در اینجا یک ماده یعنی نیل است که مسئول رنگ آبی است. این مواد رنگی روی الیاف پشمی که در مقابل نور آفتاب گرفته شده نه فقط رنگ آبی بلکه قرمز و زرد را بازتاب میدهد. فقط با نخ رنگ شده با رنگ طبیعی است که می توان رنگ تولید کرد.

ترکیبی که در ظاهر به شدت بدون توازن به نظر می رسیدند، هر یک کیفیت یکسان سازی و ملایم کنندگی را در خود تجسم بخشیده‌اند. از سوی دیگر، مواد سه جزیی مدرن (رنگزاهای مصنوعی) هنگامی که یکجا استفاده شوند، ساختار مولکول های آنها صرفا همیشه رنگ خالص می دهند و فاقد کیفیت هماهنگ کنندگی و ملایم کنندگی هستند. از این رو امکان ندارد که تعداد زیادی از رنگهای طبیعی را با مخلوط کردن این سه ماده رنگی مصنوعی ایجاد کرد.

متاسفانه امروز استفاده از رنگزاهای طبیعی کم شده است و در بازار تلاش می کنند که رنگها را با پهن کردن فرش هفته‌ها در مقابل آفتاب سوزان تصحیح کنند یا سعی می کنند با کوتاه کردن زمان قرار گرفتن خامه‌ها در پاتیل رنگ و حمام رنگ از شدت رنگ ها بکاهند.

دلایل دیگری وجود دارد که ثابت می کند چرا رنگ های طبیعی جذاب و زیبا هستند. ریشه روناس دارای تعداد زیادی رنگ مختلف است. براساس این ظرفیت گسترده از مواد رنگزا، ما می توانیم طیف متنوعی از رنگها از قرمز تیره گرفته تا نارنجی و بنفش را تولید کنیم. شایان توجه است که دندانه‌ها، ترکیب آب به کار رفته، افزوده‌های رنگرزی و شیوه رنگرزی همگی نقش مهمی در این روند دارند.

صدها ترکیب متفاوت مواد رنگی مصنوعی قادر نخواهند بود که این ردیف از رنگهای روناس قرمز را که خود حاوی بسیاری از سایه‌ رنگ های کوچک ـکه چشم می تواند آنها را ثبت و از آنها لذت ببردـ ایجاد کند. متاسفانه آن از نظر تولیدکنندگان این همه سایه رنگ اصلا مطلوب نیستند و آنها تک رنگ ثابت قرمز را نشانه کیفیت می دانند. یکی از ویژگی های بارز رنگ های طبیعی رنگ پس ندادن آنهاست. پشم رنگ شده با قرمز روناس یا آبی نیلی کمتر کم رنگ می شوند.

با اینکه این شغل سنتی دیگر رو به نابودی است اما هنوز هم هستند رنگرزهایی که در کارگاه های خود شغل آبا و اجدادی شان را ادامه می دهند و در راسته بازارهای شهرهای صاحب فرش، هستند تک و توک رنگرزهایی که دود از دودکش هایشان بالا می رود.استاد کاران این رنگرزخانه ها قرن هاست که مانند کیمیاگران در حال ترکیب اسرارآمیز رنگدانه ها و دندانه ها هستند تا درخشان ترین و با ثبات ترین رنگ ها را بر رشته های ابریشمین و پشمی بنشانند.

رنگرزی از معدود مشاغلی است که همچنان رمز و رازش سینه به سینه منتقل می شود و از پدر به پسر ارث می رسد؛ مهارتی سخت و زمانبر است تا کلاف ها رنگی جاودان بگیرند و قالی ها از آن ساخته شود.

در زیر نام چند گیاه و رنگهایی که تولید می کنند را مشاهده می نمایید:

اسپرک Weld اسم علمی: Reseda luteola زرد – طلایی

برگ درخت تبریزی Lombardy Poplar Populous اسم علمی: Nigra italica قهوه ای روشن – لیمویی

برگنو – مندارچه Privet اسم علمی: Ligustrum vulgare زرد طلایی

بلوط سیاه Black Oak اسم علمی: Quercus velutina نارنجی – نخودی – طلایی

پیاز Onion اسم علمی: Allium cepa مسی

ترشک – حماض Dock اسم علمی: Rumex obtusifolius زرد تیره

تمشک Blackberry اسم علمی: Rubus Sp خاکستری روشن

جعفریاسم علمی: Marigold اسم علمی: Tagetes varieties زرد- نخودی- طلایی

چای جنگلی – غافث Agrimony اسم علمی: Agrimonia eupatoria زرد

روناس Madder اسم علمی: Rubia tinctrum (Rubia tinctoria) قرمز

رویینه یا سولیداژ Goldenrod اسم علمی: Solidago species زرد طلایی