طرز رنگرزی با روناس
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب ۳۰ برابر وزن الیاف
- روناس کوبیده ۳۰ گرم
ابتدا روناس کوبیده را مدت ۱۲ ساعت در آب می‌خیسانند.بعد آن را به حمام رنگ می‌ریزند و حرارت می‌دهند. پس از اینکه دمای حمام به ۶۰ درجه سانتیگراد رسید پشم دندانه شده با کروم را بلافاصله وارد حمام می‌کنند. درجهٔ حرارت را باید در ۷۰ درجه سانتیگراد متعادل نگهداشت و در حدود ۵۰ دقیقه ادامه داد. نباید گذاشت حمام رنگ بجوشد. پس از خاتمه رنگرزی باید حرارت را به تدریج کم کرد.
آب الیاف را به وسیلهٔ چلاندن می‌گیرند. برای شفاف شدن الیاف می‌توان مدت ۲۰ دقیه آن‌ها را در محلول آ ب و صابون و سبوس حرارت داد و سپس الیاف را شستشو داد و در سایه خشک کرد.»
در رابطه با رنگرزی پشم در کتاب فرآیند و روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی چنین می‌آید که: «طرز تهیه از روناس به طریقه
(اول دندانه بعد رنگرزی)
ابتدا دندانه:
- دندانه زاج سفید دندانه اول
- قره قروت دندانه دوم
- محتویات حمام دندانه اول
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب سرد ۳۰ برابر وزن الیاف
- زاج سفید ۱۰ گرم
- محتویات حمام دندانه دوم
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب سخت ۳۰ برابر وزن الیاف
- قره قروت ۵۰ گرم
طرز رنگرزی
- محتویات حمام رنگرزی
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب سخت ۳۰ برابر وزن الیاف
- روناس ۴۰۰ گرم
- پوست گردو ۵۰ گرم
- قره قروت ۵۰ گرم
ابتدا روناس را باید به مدت ۱۲ ساعت در حالت خیس نگهداشت و سپس وارد حمام کرد و حرارت را به ۴۰ درجه سانتیگراد رسانید و بعد پوست گردو و قره قروت را به حمام رنگ وارد کرد. پس از آنکه مدت ۳۰ دقیقه با حرارت ۸۰ درجه سانتیگراد جوشید، باید حمام را خنک و محلول را صاف کرد و دوباره به حمام رنگ ریخت و حرارت به ۶۰ درجه سانتیگراد رسانید، پشم‌ها را در این مرحله به حمام رنگ وارد می‌کنیم و مدت یکساعت با دمای ۷۰ درجه حرارت می‌دهند، در پایان رنگرزی می‌توان ازشخار استفا ه کرد تا حاصل خوشرنگ شود، بدین ترتیب که شخار را با آب گرم مخلوط می‌کنند و پس از صاف کردن ان پشم رنگ شده با روناس را در آن می‌ریزند، باید دقت کرد که مدت طولانی نشود. باید پشم را از این محلول به سرعت خارج نمود و شستشو داد وگرنه ممکن است به آن آسیب برسد.»
دوباره اشاره می‌کنیم به کتاب رنگهای ایرانی که روش دیگر در رنگرزی پشم با روناس پیشنهاد می‌شود:
- ابتدا باید پشم و کلاف رنگ با روش دندانه قبل از رنگ دندانه داده شود. (در رنگهای طبیعی از روش دندانه و رنگ توأم و یا از روش دندان بعد از رنگ در مورد برخی از رنگهای روشن به ندرت استفاده می‌شود.)
- کلاف پشم را ابتدا به مدت ۲ تا ۳ ساعت در آب خیسانده می‌شود.
- کلاف آبخور شده وارد حمام دندانه و اسید می‌شود.
محتویات حمام دندانه:
- زاج سفید ۵% – ۲۵% بر حسب وزن کلاف
- اسید ۳% – ۵% بر حسب وزن کلاف
- مواد سنتی معادل اسید
- قره قروت ۳۰% – ۵۰% بر حسب وزن کلاف
- دوغ ۵۰% – ۱۰۰% بر حسب وزن کلاف
حرارت حمام دندانه هنگام ورود پشم باید حدود ۳۰-۴۰ درجه باشد. کلاف مدت ۱-۵/۱ ساعت در حمام جوشانیده می‌شود (یا ۱۲ ساعت از شب تا صبح در حمام باقی می‌ماند.) در تمام مدت دندانه دادن با وسیله‌ای مکانیکی و یا پارو کلاف در حمام گردانیده می‌شود. سپس کلاف از حمام خارج شده و شسته می‌شود تا کاملاً از ضایعات و مواد اصلی عاری شود.
در صورت امکان مدت ۲۴ ساعت در آب‌های روان قرار داده می‌شود. سپس وارد حمام رنگ که درجه حرارت آن ۳۰ – ۴۰ درجه است می‌شود.
محتویات حمام رنگ:
- رنگ ۲۰% – ۳۰% بر حسب وزن کلاف
- اسید ۳% – ۵% بر حسب وزن کلاف
مواد سنتی معادل اسید:
- قره قروت ۳۰% – ۵۰% بر حسب وزن کلاف
- دوغ ۵۰% – ۱۰۰% بر حسب وزن کلاف
پس از وارد شدن پشم دندانه شده به پاتیل رنگ حمام به مدت ۳۰ دقیقه به جوش رسانیده شده و به مدت یک تا یک و نیم ساعت جوشیده می‌شود. با آنکه کلاف به مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت در حمام رنگ باقی می‌ماند پشم رنگ شده پس از خروج از حمام در زیر فشار آب شسته شده و یا در زیر آب روان رودخانه به مدت ۱۲ ساعت قرار می‌گیرد.
مجدداً مراجعه می‌کنیم به کتاب فرآیند و روشهای رنگرزی الیاف با مواد طبیعی که روش دیگری را پیشنهاد می‌کند که این روش به این صورت می‌باشد:
طرز دندانه کردن پشم:
محتویات داخل حمام
- پشم ۱۰۰۰ گرم
- آب سخت ۳۰ برابر وزن الیاف
- زاج سفید ۲۰ گرم
طرز عمل: ابتدا باید پشم را خوب شست و حمام رنگ را آماده کرد. در حرارت ۴۰ درجه سانتیگراد زاج سفید را به حمام رنگ اضافه می‌شود. پس از آنکه کاملاً حل شده در حرارت ۶۰ درجه سانتیگراد پشم‌ها را وارد حمام رنگ می‌کنیم و حدود یکساعت حرارت می‌دهیم. پس از آن با چلاندن آب اضافی پشم‌ها را می‌گیریم و شستشو می‌دهیم، باید پشم‌ها را به حالت مرطوب نگاه داشت.
طرز رنگرزی
محتویات حمام رنگ اول
- پشم سفید خالص ۱۰۰۰ گرم
- آب سخت ۳۰ برابر وزن الیاف
- روناس کوبیده ۳۰۰ گرم
محتویات حمام دو
- سبوس ۵۰ گرم
- آب سخت ۳۰ برابر وزن الیاف
ابتدا باید روناس کوبیده را مدت ۱۲ ساعت در آب خیسانده، بعد آن را در حمام رنگ ریخته و حرارت داده، پس از اینکه دمای آن به ۷۰ درجه سانتیگراد رسید، الیاف پشمی را که با زاج سفید دندانه شده است را وارد حمام رنگ می‌کنند و در حرارت ۷۰ درجه سانتیگراد متعادل نگه می‌داریم. در حدود دو ساعت حرارت می‌دهند، نباید گذاشت حمام بجوشد و بهتر این است که حرارت در ۶۰ درجه سانتیگراد ثابت بماند، پس از خاتمه رنگرزی حرارت را باید به تدریج کم کرد، پس از چلاندن الیاف و گرفتن آب اضافه کار خاتمه می‌پذیرد.
طرز عمل حمام دوم
ابتدا باید حمام را آماده کرد. ۵۰ گرم سبوس را در حمام می‌ریزیم پس از آنکه حرارت به ۶۰ درجه سانتیگراد رسید، الیاف رنگ شده را وارد حمام رنگ می‌کنیم و در حدود ۲۰ دقیقه با حرارت ۶۰ درجه سانتیگراد حرارت می‌دهیم. سپس حمام را خاموش می‌کنیم و می‌گذاریم خنک شود، پس از آن پشم‌ها را از حمام بیرون می‌آوریم و با چلاندن آب آن را می‌گیریم و تکان می‌دهیم. الیاف را باید در سایه خشک کرد و سپس شستشو داد.»
سازمان صنایع دستی در کتابی که به چاپ رسانیده بود دو روش رنگرزی پیشنهاد می‌کند:
«روش اول به صورت زیر است، روش دندانه قبل از رنگ:
ابتدا پاتیلی با ۲۰ تا ۳۰ برابر وزن کلافهای پشمی مورد نظر آماده نمود و حرارت آنرا به ۴۰ درجه می‌رسانیم. سپس مقدار ۱۵ –۲۵ درصد زاج سفید نسبت به وزن کلاف‌ها خوب حل کرده و به پاتیل می‌افزاییم. حال مقدار ۱۰-۲۰ درصد نسبت به وزن کلاف‌ها قره قروت حل و در پاتیل می‌ریزیم، حمامی که بدین طریق تهیه شده آماده کار است حال کلافهای پشمی را که قبلاًُ شستشو داده و چربی آن را گرفته‌ایم در حالیکه مرطوبند وارد حمام نموده۹ و ضمن بالا بردن حرارت حمام رنگ کلاف‌ها را حرارت می‌دهیم، پس از یک ساعت تا دو ساعت جوش، مشعل را خاموش و مدت ۲۴ ساعت کلاف‌ها را در حمام نگه می‌داریم و پس از این مدت آن‌ها را درآورده و خشک می‌نماییم و در حمام وارد نمود. و رنگرزی را شروع می‌کنیم.
(روش سنتی): کلافهایی که بدین صورت آماده رنگرزی می‌شوند از ثبات خوبی برخوردارند و برای خامه قالی بسیار مناسب می‌باشند. در حال حاضر نیز همین روش در استان‌ها برای قالیهای گرانب‌ها عمل می‌گردد، برای شروع به رنگرزی کلافهای فوق الذکر را وارد حمام می‌نماییم. که به ترتیب زیر آماده شده است. مقدار ۲۰-۳۰ برابر وزن کلاف‌ها آب ۴۰ درجه و مقدار ۱۵-۲۰ درصد نسبت به وزن کلاف‌ها روناس خوب حل می‌نمائیم، سپس کلاف‌ها را وارد حمام رنگ کرده و حرارت را ملایم افزایش داد تا بجوشد سپس مدت یکساعت و نیم تا دو ساعت حرارت را ادامه داد به حمام را سرد کرد. و با آب و صابون خنثی کلاف‌ها را شسته و در هوایی آزاد پهن می‌کنیم تا خشک شوند بطوریکه منحنی نشان می‌دهد. پشم دندانه داده شد. بدلیل آمادگی برای جذب رنگ در حرارت ۴۵ درجه فقط ۱۵% از کل رنگ روناس را جذب نمود ه است و با افزایش حرارت درصد جذب رنگ بالارفته بطوریکه پس از گذشت مدت یکساعت مقدار ممکن از رنگ موجود در حمام جذب پشم می‌گردد. بطوریکه هر چه زمان حرارت را افزایش دهیم، ظاهراً در قدرت رنگی کلاف‌ها تغییر حاصل نمی‌شود ولی در عوض فعالیتهای زیر تکمیل و تکمیل‌تر می‌گردد.
روش دوم : رنگ قبل از دندانه
ابتدا کلافهای پشمی مورد نظر را شسته و آبخور می‌نماییم سپس پودر روناس را در ظرفی حل کرده و در حمام رنگرزی می‌ریزیم، حال کلافهای پشمی را که خوب شسته و چربی آن‌ها را گرفته‌ایم در حالیکهتر می‌باشد داخل حمام نموده و به هم می‌زنیم، حرارت حمام رنگرزی را ملایم از ۴۰ به جوش می‌رسانیم و مدت یکساعت و نیم تا دوساعت ادامه می‌دهیم. سپس کلاف‌ها را از حمام رنگ بیرون آورده و داخل به شرح زیر می‌نماییم.
مقدار ۲۰-۳۰ برابرکلاف‌ها آب ۴۰ درجه و مقدار ۳۵-۱۵ درصد نسبت به وزن کلاف‌ها زاج سفید داخل آب خوب حل کرده و کلاف‌ها را در آن داخل می‌نماییم و حرارت را به جوش می‌رسانیم و مدت یکساعت و نیم تا دو ساعت ادامه داده سپس مدت ۲۴ ساعت آنرا در حمام دندانه نگه می‌داریم بعد از این مدت از حمام بیرون آورده و با آب ولرم و صابون خنثی شسته و در هوای آزاد پهن و خشک می‌نماییم. در قدیم مرسوم بوده است که پس از رنگرزی با رنگهای نباتی کلاف‌ها را به رودخانه برده و در آب رودخانه مدتی نگه می‌داشته‌اند تا ضمن شستشو کمی نیز تیره‌تر و پررنگ‌تر گردد. که دلیل خوشرنگ‌تر و یا تیره‌تر شدن این نوع رنگ‌ها در آب رودخانه‌ها جزء آن نیست مگر وجود املاح قلیایی که از قبیل بیکرومات کلسیم و بیکرومات منیزیم که باعث تیره شدن رنگ می‌گردد. به همین دلیل رنگرزان سنتی برای تیره‌تر به دست آوردن رنگ روناس (مایع به رنگ جگری) مقداری چوبک در حمام رنگرزی ریخته و بدین ترتیب روناس کمی تیره‌تر می‌شود، و به سوی رنگ بنفش متمایل می‌گردد، (اگر چه چوبک دارای ماده قلیایی می‌باشد اما در هر صورت ضرری به پشم نخواهد زد.)»
