مشخصات روناس کوهی:
گیاهی است از خانواده کدو چند ساله و دارای دو گونه تک پایه و دو پایه، و بالا رونده است با گلهای نر و ماده در مورد دوپایه گل‌ها روی پایه مختلف به رنگ سفید مایل به سبز و میوه‌های آن ابتدا زرد و بعداً قرمز می‌شود و در مورد تکپایه و سیاه در می‌آید.
میوه در ابعاد یک نخود و برگهای آن پنجه‌ای بزرگ شبیه برگ مو و دارای پنج قسمت است. ریشه ضخیم و گوشتی است که ضخامت ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر می‌شود و وزن آن تا دو کیلوگرم هم می‌رسد، مقطع ریشه سفید رنگ و طعم آن تلخ است.این گیاه در کنار و امتداد پرچین‌ها در خاک‌های عمیق و بایر می‌روید، در اغلب مناطق اروپا و آفریقای شمالی و آسیا و در ایران انتشار دارد.
در ایران در مناطق شمال ایران و فارس، ارسباران و در اشنویه در دامنه‌های البزر، در هرزوئیل، لشگرک در میان کوه بین اراک و کاشان و در خلجستان و نهاوند و کرمان دیده می‌شود.»
در کتاب اسرار گیاهان دارویی یک روناس دیگر معرفی شده است که روناس هندی معروف است. «گیاهی است از خانواده Rabiaceae خزنده با ریشه پایا، چند ساله و شاخه‌های قوی، برگهای آن گروهی و چتری که از هر نقطه ساقه چهار برگ خارج می‌شود و دارای دمبرک و تخم مرغی شکل و قلبی و نوک تیز است و گلهای آن کوچک می‌باشد. این گیاه در بلوچستان می‌روید و در هندوستان نیز در تمام مناطق تپه‌ای انتشار دارد.»
در فصل نامه هم ولایتی روناس را چنین بیان می‌کند:
«گیاهی است که از رییشه آن یکی از با دوام‌ترین رنگهای قرمز گیاهی بدست می‌آید، کشت این نباتات در اروپا و آسیا معمول بوده و در زمان قدیم در ایران نیز در مناطق تبریز و ارومیه و اراک و فارس و یزد کشت می‌شده است و در حال حاضر این گیاه تنها در استان یزد و در شهرستان‌های اردکان و بافق کشت می‌شود. رنگ استخراج شده از گیاه روناس قرمز و ثابت است. و در رنگرزی بخصوص رنگ کردن الیاف قالی که یکی از مهم‌ترین صنایع دستی و صادرات کشور است مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع روناس ایرانی:
در کتاب پژوهشی در فرش در مورد انواع روناس‌های ایران چنین آمده است:
«از دیرباز در بیشتر پهنه‌های ایران روناس کشت می‌شده بویژه در یزد که از هوای گرم اراضی شنزار برخوردار می‌باشد. روناس ایران مرغوب و مشتریان و خواهان زیادی دارد. از این رو مقداری از ان به کشورهای دیگر فرستاده می‌شود روناس ایران از گونه‌های متختلفی برخوردار است.»
- گونه روبیا الگانیا که در شمال ایران می‌روید.
- گونه روبیا پربکرنیا که در اصفهان، یزد و مرکز ایران کاشته می‌شود.
کاشت، داشت، برداشت روناس:
شرایط کاشت:
نوع خاک و آماده سازی:
در مصاحبه‌ای که با آقای حیاتی داشتم چنین فرمودند:
«با توجه به اینکه در اراضی شور، اب شود عملکرد اکثر محصولات زراعی کاهش می‌یابد،این گیاه مقاومت خاصی در اراضی شور از خود نشان داده و در اراضی کویری سرسبزی خوبی دارد. روناس تولید شده در این اراضی دارای کیفیت بالایی می‌باشد.
اکثر اراضی که مورد کشت روناس قرار گرفته رسی می‌باشد و دارای محدودیت کشت برای سایر گیاهان می‌باشد. روناس نیاز به زمین عمیق و سبک با خاک رسی دارد و در این نوع خاک ریشه بیشتری تولید می‌کند.» محصول بدست، اده از زمینهای آهکی خیز دارای رنگ مرغوبتری است برای تهیه یک هکتار زمین جهت کشت روناس بعد از کود دادن زمین در پاییز به عمق ۵۰cm-۶۰cm شخم زده و در زمستان آنرا به خود می‌گذارند، در اول بهار شخم دیگر زد، بذر را می‌کارند.
بهترین خاک برای کشت روناس ترکیبی از خاک سبک و سنگین (خاک لومی) می‌باشد.)
کود:
در فصلنامه هم ولایتی در مودر کود مورد استفاده، برای روناس چنین می‌آید که:
«روناس در هر هکتار احتیاج به ۴۰ تا ۵۰ تن کود حیوانی و حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم کود فسفات دارد که باید قبل از شخم در فصل پایین به زمین داده شود و کود اوره به عنوان کود سرک در هر هکتار ۵۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم به زمین داده می‌شود که دلیل آن اینست که چون محصول تولیدی روناس بیشتر تولید ریشهٔ آن می‌باشد.
به کودهای از از ته نیاز چندانی نمی‌باشد. ریشه روناس خاصیت تثبیت ازت هوا را دارا بوده و در کشت بعد از این محصول احتیاج به کود اوره نمی‌باشد. از نظر تفاوت زراعی به منظور جلوگیری از پوسیدگی ریشه، کشت مجدد روناس تا هفت سال بعدی در همان قطعه زمین ادامه دارد.»
کاشت و روشهای آن:
در مصاحبه‌ای که با آقای چغایی (رنگرز) داشتم چنین گفت:
«موقع کاشت بذر روناس از نیمهٔ دوم فروردین لغایت نیم دوم اردیبهشت ماه بوده و زمان کشت ریشه روناس از شهریورماه لغایت اسفندماه است».
در مصاحبه با آقای مهندس حیاتی در مورد روش کاشت چنین ایده‌ای داشت: «پس از آماده گشتن زمین آنرا آبیاری کرده و بعد از گاوروشدن بذر را بصورت ردیفی می‌کارند. بدین ترتیب که روی خطوط مقطعی که فاصله آن‌ها حدود ۷۰ سانتی متر است به فاصله ۲۵-۲۰ سانتی متر با بیلهای مخصوص که نوک باریکی دارند، حفره‌هایی به عمق ۳-۲ سانتی متر بر می‌دارند سپس داخل هر حفره حدود ۲۵-۲۰ عدد بذر می‌ریزند و با ماسه بادی مخلوط کرد. با کود حیوانی پوسیده روی آنرا می‌پوشانند.
لازم به توضیح است که چون از هر بذر روناس یک ریشه می‌روید به همین دلیل در هر گود ۲۵-۲۰ عدد بذر می‌ریزند تا تعداد ریشه‌های بیشتری تولید گردد.»
در فصل نامه هم ولایتی در مودر روش کاشت ۲ روش معرفی کرده است که عبارتند از:
- روش کاشت بطریق بذر کاری: در شرایطی که خاک مزرعه مناسب و بذر براحتی سبز شود از این روش استفاده می‌شود. کاشت به صورت کپه‌ای انجام می‌گیرد و مقدار بذر مورد نیاز بسته به شرایط زمین و منطقه از ۱۰۰ تا ۴۰۰ کیلو در هکتار متفاوت است. بعد از کاشت بذر روی کپه‌ها را ریگ نرم (ماسه بادی) مخلوط با کود حیوانی پوسید. می‌پوشانند و به فاصلهٔ کم چند بار آبیاری می‌نمایند و لازم به توضیح است در هر حفره به عمق ۲ تا ۳ سانتی متر حدود ۲۰ تا ۲۵ عدد بذر قرار می‌گیرد.
- روش کاشت بطریق ریشه کاری: این روش در مناطقی که وضعیت خاک نامناسب و سبزشدن بذر با اشکال مواجه است، کاشت ریشه (قلمه ریشه) ارجحیت دارد، در کاشت ریشه محدودیت زمانی کمتری وجود دارد، بعد از برداشت محصول روناس در مهر و آبان ریشه‌های مناسب را جدا کرد. و اقدام به کاشت می‌کنند. در واقع کاشت ریشه هنگامی امکان پذیر است که ریشه به حالت خواب به سر می‌برند ولی معمولاً ریشه نگهداری و در آخر زمستان کشت می‌نمایند، مقدار و ریشهٔ موردنیاز برای کاشت از ۳ تا ۵ تن می‌باشد. برای کاشت در این روش در زمین شیار ایجاد نمود و در کف شیار ریشه‌ها را به صورت افقی قرار داد. و روی آن را با خاک می‌پوشانند.
در مصاحبه‌ای که با مهندس حیاتی داشتم در مورد میزان بذر مصرف شده در هر هکتار چنین گفت:
«بستگی به جنس خاک دارد وبین ۴۰۰-۱۰۰ کیلوگرم بوده، ریشه‌تر موردنیاز هر هکتار جهت کاشت بین ۵-۳ تن می‌باشد.
هر اندازه زمین رسی و سخت‌تر باشد میزان مصرف بذر و ریشه نیز بیشتر می‌باشد. تکثیر روناس در زمینهایی که برای اولین مرتبه کشت می‌گردد بیشتر بوسیله ریشه انجام می‌گیرد.»
داشت و روشهای آن:
در مصاحبه‌ای که با جناب آقای چغایی داشتم در رابطه با داشت گیاه روناس ایشان فرمودند:
«پس از کاشت، زمین را باید هر ۱۲ روز یک مرتبه آبیاری کرد. این عمل بایستی تا موقع سبزشدن که حدود ۴۰ روز طول می‌کشد ادامه یابد. بعد از سبز شدن به مدت چندین هفته آبیاری را قطع می‌نمایند تا ریشهٔ روناس به عمق زمین رفته و طول ریشه که مورد استفاده است طویل شود. بعد از گذشت چندین هفته (حدود ۳۰ الی ۴۰ روز) مجددا هر ۱۲ روز یکمرتبه آبیاری را ادامه می‌دهند، از ماه آذر تا فروردین ماهی یکبار ابیاری کافی است ولی در تابستان هر ۱۲ روز یک مرتبه آبیاری ضروری به نظر می‌رسد، بهترین آبیاری روناس در شب و یا صبح زود است که هوا خنک می‌باشد. این گیاه طبیعتاً با آب شور سازگار است.»
مبارزه با علفهای هرز (سله کشی):
در مصاحبه‌ای که با مهندس حیاتی داشتم مجدد ذکر نمودند:
«در تابستان نیز عملیات سله کشی، وجین و کنترل علفهای هرز انجام می‌گردد.»
۳-۸- خاک دهی پای بوته‌ها:
فصلنامه هم ولایتی در این مورد می‌نویسد:
«در پاییز سال اول پای بوته‌ها خاک مخلوط با کود حیوانی می‌دهند تا ریشه توسعه پیدا کرده و از سرمای زمستان محفوظ بماند، در تابستان سال دوم وقتی گیاه به گل نشست قسمت‌های سبز ساقه و برگ را کفبر و به مصرف تغذیه دام می‌رساند. در پاییز سال دوم نیز پای بوته‌ها را مجدداًُ خاک همراه با کود حیوانی می‌دهند، در اواخر تابستان سال سوم یا چهارم را کفبر کرده و ریشه‌ها را در مهرماه برداشت می‌کنند. لازم به توضیح است که جهت بررسی و سازگاری این گیاه در شرایط آب و خاک شور با بالابردن در سطح ۱۰۰ متر مربع کشت روناس در فروردین ماه ۸۱ انجام شده که در آبانماه ۸۳ نسبت به محصول برداشت محصول اقدام گردیده است.»
آفت و بیماری‌های روناس:
در مصاحبه که آقای مهندس حیاتی بودند در مورد آفات و بیماری‌های روناس چنین گفتند:
«نسبتاً در برابر آفات مقاوم، گاهی پوسیدگی ریشه و شته در آن دیده می‌شود، برای جلوگیری از پوسیدگی ریشه بهتر است در کشت تناوب زراعی رعایت گردد. ضمناً بهتر است یکسال قبل از کشت به صورت آیش باقی بماند تا در تابستان آفتاب و نور کافی به زمین برسد. در زمینهای رسی نباید به طور مداوم روناس کشت شود، برای مبارزه با شته از سموم ضغ و برای پوسیدگی ریشه از سموم مختلف قارچ استفاده می‌گردد.»
برداشت و روشهای آن:
در مصاحبه‌ای در دانشکده کشاورزی مشهد که در خدمت دکتر راشد بودم نحوه برداشت روناس را چنین بیان کردند:
«ریشه روناس را در پاییز سال سوم یا چهارم بعد کفبر کردن ساقه و برگهای سبز با بیلهای مخصوص روناس کنی برداشت می‌گردد. عرض این بیل حدود ۱۲ سانتی‌متر و طول آن ۵۰ سانتی‌متر می‌باشد، ضمناً بهتر است روناس را در سه یا چهار سالگی برداشت کنند. زیرا ریشه‌ها به اصطلاح خوب رنگ انداخته و می‌توان رنگ بیشتر و مرغوب تری استخراج کرد. برای برداشت ریشه توسط بیلهای مخصوص زمین را شخم عمیق زده تا ریشه‌ها از خاک بیرون آید، سپس توسط کارگر ریشه را از سطح خاک جمع آوری می‌کنند. در موقع برداشت ریشه‌های سالم و مرغوب را جهت کشت مجدد می‌توان انتخاب نمود.
در مصاحبه‌ای با آقای صدوقی نحوه برداشت روناس را چنین بیان نمود:
«ابتدا زمین را شخم زده تا ریشه آن از خاک بیرون بیاید، بعد ریشه را از سطح خاک جمع آوری می‌کنیم میزان محصول ریشه روناس بین ۲۰ – ۱۵ تن در هکتار با ۱۲-۱۰ درصد رنگ می‌باشد.»
