ویژگیهای روناس:
طبق گفته استاد حیاتی در مورد روناس که می‌گویند: «روناس گیاهیست علفی پایا به ارتفاع ۵/۰ تا ۵/۱ متر که به حالت وحشی در منطقهٔ مدیترانه از اسپانیا تا آسیای صغیر و همچنین شمال آفریقا و برخی نواحی آسیا می‌روید.»
طبق همین گفته آقای چغایی می‌فرمایند: «روناس گیاهی است علفی و پایا با ارتفاع ۵/۰ تا ۵/۱ متر که به شوری بسیار مقاوم است.»
در ادامه استاد حیاتی می‌فرمایند: «ساقه خشن این گیاه چهارگوش بوده است و پوشیده از خارهای کوچک و قلاب مانندی است که بدان وسیله به تکیه‌گاه ارتباط پیدا می‌کند این خارهای کوچک در کنارهای برگ و گلبرگهای میانی نیز دیده می‌شود. برگهای روناس بیضوی،دراز نوک تیز است و با آنکه به ظاهر مجتمع به تعداد ۶ تایی در طول ساقه دیده می‌شود معهذا بیش از ۲ تای آن‌ها برگ نیست و بقیه استپدلهای با ظاهر برگ مانندی می‌باشند. گل‌ها کوچک و زردرنگ و مجتمع بصورت چیزهای متعددی در محور سلیقه و یا در قسمتهای انتهایی آن است. میوه آن بصورت سته، گوشدار و به رنگ قرمز تیره است. قسمت مورد استفاده آن اعضای زیرزمینی آن یعنی ریزوم و ریشه آن است به ضخامت انگشت وبه طول یک متر است. پوست ریشه گیاه روناس قهوه‌ای رنگ است که کمی متمایل به قرمز می‌باشد. شکل ۱-۳ و به سهولت از طبقات پایین خود که به رنگ قرمز، روشن، یا مایل به زرد داشته جدا می‌شود. طعم آن بسته به مدت زمان ماندن در خاک شیرین یا تلخ است. روناسی که کمتر در خاک بماند شیرین‌تر از روناسی است که بیشتر در خاک مانده است.»
سازمان صنایع دستی در مورد روناس مطلبی به چاپ رسانده است که چنینی می‌نویسد:
کتاب مواد رنگی طبیعی در صفحه ۶ – ناشر: صنایع دستی ایران – بهمن ۱۳۶۲
ماده‌ای که به وسیله آن رنگ را روی لیف ثابت می‌کنند.
«روناس گیاهی است با شاخه‌های باریک و نازک و ساقه آن ۶ تا ۱۰۰ سانتی‌متر و برگ‌ها پوشیده از کرکهای زننده است، در بهار گلهای کوچکی می‌دهد.
میوه گیاه روناس کوچک و سیاه رنگ پر از دانه‌های ریز با طعم شیرین که سطح میوه را پوششی شبیه کرک پوشانیده است. ریشه روناس ضمن رشد زیاد از ضخامت نسبتاً خوبی برخوردار می‌گردد و حرکت آن هم در عمق و هم به صورت ریشه‌های فرعی در سطوح مختلف می‌باشد.
ریشهٔ روناس نسبت به محیط پرورش خود از نظر جغرافیایی متفاوت است و در مناطق مختلف دارای مقدار درصد مختلف رنگ خواهد بود و می‌توان گفت: روناسی که در مناطق گرمسیر کشت می‌گردد مانند بلوچستان و یزد بهتر از روناسی است که در مناطق سردسیر مانند مازندران و گیلان بدست می‌آید. روناس هر چه بیشتر در زیر خاک بماند رنگ بیشتری ذخیره خواهد کرد.در قدیم ریشه روناس را گاهی تا دو سال اجازه رشد می‌دادند و به همین علت ضمن مرغوب‌تر شدن روناس‌های حاصله رنگهای بهتری نیز بدست می‌آید. لیکن در حال حاضر ریشه‌های شش تا هفت ماهه بفروش می‌رسد.»
ویکتوریا افشار در رابطه با رنگ روناس نسبت به اینکه ریشه آن چقدر در خاک بماند می‌گوید:
«روناس دارای ریشه‌ای است که در خاک رشد می‌کند، روناس ۵ ساله به ما قرمز لاکی می‌دهد و روناس ۴ ساله قرمز لاکی نمی‌دهد و روناس ۷ ساله تنالیته قهوه‌ای می‌دهد.»
در کتاب رنگرزی خامه فرش با رنگ طبیعی روناس چنینی می‌آید:
«روناس گیاهی است خودرو با گلی زرد مایل به سبز که در اکثر نقاط می‌روید و کشت آن نیز امکان پذیر است، ریشه روناس از مایعی اشباع شده که دارای خاصیت جذب اکسیژن و تبدیل آن به یک ماده قرمزرنگ است. خانواده رنگ قرمز از صورتی گلبهی و سرخابی گرفته تا لاکی و ارغوانی تیره که از ریشه روناس به دست می‌آید، رنگ بدست آمده از این گیاه بین پوسته خارجی ریشه و مغز چوبی آن قرار دارد، رنگ پوسته خارجی قرمز تیره مایل به قهوه‌ای و مغز و ریشه دارای رنگ قرمز روشن است. (به شکل ۳-۱ مراجعه شود.) در رنگرزی روناس مهم‌ترین عامل ریشه روناس است، ارزش این گیاه از جهت رنگ با گذشت دو سال از عمر آن شروع می‌شود و از سال سوم تا هفتم ادامه می‌یابد و از سال نهم ارزش رنگدهی آن به کلی از بین می‌رود. از ریشه روناس چهار، پنج ساله قرمزهای شاداب و متمایل به سرخ بدست می‌آید بشرط آنکه کلافهای رنگ شده دست کم دو شبانه روز در آبی که املاح لازم داشته باشد بماند، روناس هفت ساله لاکی ارغوانی آبی فام و روناس ۳ ساله نارنجی تیره و قرمز آجری می‌دهد. این رنگهای قرمز سرخ مایه مانند رنگهای دیگر بستگی به دندانه‌ای دارد که برای جذب شدن در پس به کار رفته است.
کم و کاستی دندانه موجب تغییر رنگ و کمرنگ یا پررنگ شدن می‌شود. رنگ دوغی که مورد علاقه فراوان قشقایی هاست از خیساندن کلافهای رنگ گرفته از رناس در دوغ حاصل می‌شود. پشم هر چه بیشتر در این مایع بماند رنگ قرمز روناسی روشن‌تر می‌شود و به رنگ صورتی می‌گراید، ریشه روناسی که در مناطق سردسیر می‌روید، لاکی ژرف پرمایه‌ای پدید می‌آورد که از روناس مناطق معتدل و گرمسیری حاصل نمی‌شود. به همین علت است که رنگ لاکی روناس خراسان و آذربایجان، کرمان و بوانات فارس کیفیت بارزی دارد.»
طبق گفته ویکتوریا افشار: «مشخصات ریشه روناس: ریشه از نوع راست ساده است، ریشه این گیاه در نواحی شنزار تا عمق یک متری خاک فرو می‌رود. در رنگرزی با روناس مهم‌ترین عامل میزان عمر ریشه است. جنس روناس نیز در رنگ آن عامل مؤثری است. از ریشه گونه‌های که در مناطق سردسیری می‌روید لاکی پرمایه تری نسبت به گونه‌های مناطق معتدل و گرمسیر بدست می‌آید به همین علت است که رنگ لاکی به دست آمده از روناس آذربایجان و خراسان که مناطق سردسیری هستند با رنگهای بدست امده از روناس کرمان و فارس که مناطق گرمسیری محسوب می‌شوند، تفاوت بارزی دارند. فصل گلدهی روناس اواخر بهار است.
انتشارات جغرافیایی: اراک، دماوند، تبریز، دیلمان، ارومیه، آذربایجان، کرمان، مازندران، یزد و بلوجستان است.
میوه روناس آبدار، سیاهرنگ و کرکدار است و میوه آن به اندازه خردل است.
برگ روناس سبز رنگ ساده با لبه صاف است، اگر برگ را بین دستان مالش دهیم دست به رنگ قرمز تند مایل به سیاه در می‌آید.
روناس در بیشترین نواحی به صورت خودرو دیده می‌شود و عمر طولانی دارد. هم اکنون در برخی از نقاط ایران مانند بم و یزد روناس کشت می‌شود. (طبق مدارک موجود یکی از بازرگانان ونیزی که از سال ۹۱۳ هجری – قمری مدت هشت سال و نیم در ایران بوده است می‌نویسد «در این شهر (خوی) رنگ سرخ لاکی به مقدار فراوان می‌سازند و آن از ریشه‌های سرخی فراهم می‌کنند که در زیر زمین است و با بیل و کلنگ آنرا بیرون می‌آورند و سپس به هرمز می‌فرستند و از این ریشه‌های برای ساختن و به کار بردن رنگ سرخ دراکثر نقاط هندوستان بهره می‌برند.»
ویکتوریا افشار: «بدون تردید این گیاه همان روناس است، طبق شواهد تاریخی روناس از زمانهای باستان در دره سنت وجود داشته است، صدور روناس از آذربایجان به هندوستان به احتمال زیاد به دلیل کافی نبودن و پایین بودن کیفیت رنگ آن‌ها بوده است. روش رنگرزی با روناس به طرق مختلف از گذشته‌های دور سینه به سینه به نسل حاضر رسیده و نگهداری شده است. امروزه بهترین روناس ایران در شنزارهای اطراف یزد یافت می‌شود و ارتفاع بوته آن بین ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر است، همانطور که گفته شد، رنگ در این گیاه بیشتر در ریشه آن موجود است که شامل قسمتهای زیر می‌باشد:
- خارجی‌ترین بخش که لایه چوب پنبه‌ای ریشه آن است که بسیار نازک و به رنگ قهوه‌ای است.
- پارانشیسم پوستی که نسبتاً ضخیم است.
- استوانه مرکزی که نازک و به رنگ قرمز است.
قدرت رنگی ریشه روناس با مدت زمانی که در خاک می‌ماند، نسبت مستقیم دارد، کهنگی و تازگی روناس را از طعم و ر نگ آن به خوبی می‌توان تشخیص داد. طعم ریشه جوان شیرین و گیاه پیر گس و تلخ است.»
درجای دیگر سازمان صنایع دستی در کتابی چنین ذکر می‌کند:
«لغت روناس از قدیم مترادف با رنگ قرمز بوده است، روناس در اکثر مناطق ایران به صورت خودرو روئیده می‌شود و عمر طولانی دارد. این بوته نخستین بار از ایران توسط سوداگران عرب به اسپانیا و برای دومین بار پس از قرون وسطی توسط اهالی جلفای اصفهان به اروپا برده شد. با توجه به اینکه این روش‌ها از گذشته‌های دور سینه به سینه نگهداری و نقل شده است می‌توان گفت که موطن اصلی روناس ایران می‌باشد. امروزه بهترین روناس ایران را در شنزارهای اطراف یزد می‌توان یافت.
روناس ایران دارای بوته و نیز شاخ و برگهای زیادی می‌باشد و ارتفاع بوته بین ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر بوده و دارای برگهای سبز ی است. چنانچه این برگ‌ها را در دست مالش دهند، لکه‌هایی به رنگ مشکی بر روی دست ایجاد می‌شود و شاخه‌های آن دارای تیغ‌های کوچک است و در اواخر بهار گل می‌دهد و گلهای آن بسیار کوچک است و میوه این بوته به اندازه خردل و سیاه رنگ می‌باشد ولی طعم آن شیرین است. در رنگرزی معمولاً از ریشه آن استفاده می‌کنند و رنگ در بین پوسته خارجی ریشه و مغز چوب آن قرار دارد که می‌توان آنرا از مغز پوسته جدا کرد، چنانچه ریشه روناس را از مقطع عرضی قطع نماییم، رنگ پوسته خارجی قرمز تیره مایل به قهوه‌ای خواهیم داشت و مغز ریشه دارای رنگ قرمز بسیار روشن است و ماده‌ای که از این قسمت است اسید Rabytrick می‌باشد که ترکیبی از شکر و آلیزارین می‌باشد و مقدار این ماده بستگی به نوع ز مینی دارد که گیاه در آن می‌روید، چنانچه بوته‌ها در زمینی که دارای کربنات کلسیم باشد مادهٔ رنگدار به مراتب بیشتر خواهد بود. البته قدرت رنگی ریشه روناس را می‌توان به مدت زمان توقف ریشه در خاک نیز ربط داد.
در گذشته ریشه روناس را ۶ سال در خاک نگه می‌داشتند ولی امروزه به علت وضع اقتصادی می‌سر نیست و ریشة روناس را در اواخر پائیز از خاک بیرون کشیده و سپس در سایه خشک می‌کنند، سپس ریشه را نرم ساییده، پشم‌ها را با چوبک خوب شستشو داده و برای دفع چربی پشم می‌توان پشم‌ها را در زاج سفید قرار داد (به مدت ۴ ساعت) دومین خاصیت زاج سفید اینست که پشم رنگ را زود‌تر و بهتر جذب می‌کند.»
در کتاب اسرار گیاهان دارویی در مورد روناس چنین می‌آید: «گیاهی است از خانواده Rubiaceace، علفی و چند ساله و بلندی حدود ۲ متر دارای ساقه‌ای پوشیده از خارهای ریز و کج با مقطع چهارگوش، برگهای آن بیضی و نوک تیز که منتهی به خار می‌شود و به صورت گروهی از چند برگ به شکل چ‌تر از هر نقطه ساده و دور آن بیرون می‌آید. گلهای آن کوچک و به رنگ زرد مایل به سبز است و میوه آن گوشتی با غشای کمی ضخیم است. ریشه آن به رنگ سرخ تیره و طویل و استوانه‌ای به حجم یک قلم تحریر است، رنگ داخل آن سرخ روشن و طعمی تلخ و گس دارد.»
