دانش رنگ؛ کليات رنگرزی خامه قالی (بخش یک)

عوامل موثر بر رنگرزی پشم با مواد رنگزای اسیدی (لولینگ) رنگرزی پشم با مواد رنگرزی اسیدی (میلینگ و سوپرمیلینگ) رنگرزی پشم با مواد رنگزای کرومی رنگرزی پشم با مواد رنگرزی متال کمپلکس رنگرزی پشم با مواد رنگزای ری اکتیو رنگرزی پشم با مواد رنگزای خمی (نیل) رنگرزی پشم با روناس

الف- عوامل موثر بر رنگرزی

یکی از عوامل موثردر ارتقای کیفیت قالی موضوع رنگرزی مواد اولیه آن است لذا ارایه مطالبی در رابطه با آموزش رنگرزی می تواند نقش موثری در ارتقای کیفیت و افزایش ارزش افزوده آن داشته باشد، بالاخص توجه به آموزش رنگرزی پشم و ابریشم با مواد رنگرزی شیمیایی از اهمیت مضاعفی برخوردار است زیرا رنگرزان بسیاری از کارگاه های رنگرزی سنتی و خانوارهای روستایی شناخت بسیار کمی از اینگونه مواد رنگرزی دارند. شخصاً بارها شاهد روشهای غلط و اشتباه رنگرزی پشم و ابریشم در کارگاه های رنگرزی بوده ام. این موضوع انگیزه ای برای این جانب شد که در این خصوص تذکراتی داشته باشم.
رنگرزی یک فرآیند شیمیایی است باید تمامی مراقبت های لازم به عمل آید ، در صورت بروز هرگونه مشکلی امکان برگشت فرآیند وجود نداشته و اصلاح کیفیت محصول نیز مستلزم انجام هزینه های گزافی خواهد بود که از توجیه اقتصادی برخوردار نمی باشد. قبل از هرگونه توضیحی در خصوص فرآیند و شیوه رنگرزی مواد اولیه مورد نیاز قالیبافی با انواع مواد رنگرزی شیمیایی لازم است عوامل موثر بر رنگرزی را مختصراً توضیح دهم.

مهمترین عوامل موثر بر کیفیت رنگرزی به شرح زیر است:
نوع کالا و ویژگی های آن: بخش قابل توجهی از رنگرزی مواد اولیه قالیبافی به شیوه رنگرزی تمایلی انجام می گیرد در نتیجه هر یک از الیاف نساجی به گروه خاصی از مواد رنگزا تمایل ذاتی(آفینیته) دارند. رنگرز با توجه به نوع کالا رنگزای مورد نظر خود را انتخاب می کند علاوه بر نوع کالا، کاربرد کالا در آینده نیز تعیین کننده مواد رنگزای مصرفی در رنگرزی می باشد فی المثل در مورد رنگرزی مواد اولیه قالیبافی باید از رنگزاهایی استفاده شود که از حداکثر ثبات شستشویی ،سایشی و نوری برخوردار باشند ولی در مورد رنگرزی الیاف مورد استفاده در بافت یک پارچه پرده ای ممکن است ثبات نوری رنگ بیشتری مد نظر قرار گیرد. گروه های مختلفی از مواد رنگزا منجمله مواد رنگرزی اسیدی ،کرومی ،متال و … تمایل ذاتی نسبتاً خوبی به پشم دارند. علاوه برنوع کالا ویژگی های مختلف آن منجمله ظرافت و تمیزی و رنگ و یکنواختی و … بر کیفیت رنگرزی موثر است.
نوع ماده رنگزا: یکی دیگر از عوامل موثر بر رنگرزی نوع مواد رنگزای مصرفی در فرآیند رنگرزی است. شرکتهای مختلف سازنده مواد رنگزای بسیار متنوعی می باشند که چنانچه رنگرز از ویژگی های آنان شناخت کافی نداشته باشد نمی تواند در انتخاب ماده رنگزای مورد نظر خود و روش رنگرزی بهترین گزینه را انتخاب کند.

حمام رنگرزی: بالاخص در مورد رنگرزی با مواد رنگزای شیمیایی انتخاب حمام رنگرزی از اهمیت بسیار خاصی برخوردار است. حمام رنگرزی می بایست منطبق با ویژگی های کالا و مواد رنگزای انتخابی باشد از آنجا که عمدتاً رنگرزی مواد الویه قالیبافی درپاتیل سنتی انجام میگیرد،بر استفاده از جنس استیل ، دوار بودن و متناسب بودن آن با حجم کالا تاکید می گردد. البته با عنایت به تکنولوژی معاصر امروزه دستگاه های رنگرزی ساخته شده که علاوه بر گردش کالا ومحلول دارای امکانات جانبی بسیار خوبی است.

آب: مهمترین شرط تحقق شفافیت رنگ مواد اولیه رگرزی شده استفاده از آب مناسب در رنگرزی می باشد. متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از کارگاه های رنگرزی از آبهای سخت برای رنگرزی استفاده می شود. وجود املاح کلسیم و منیزیم در این آبها باعث کدر شدن رنگ الیاف می گردد استفاده از سختی گیر آب از حداقل نیازهای کارگاه رنگرزی محسوب می گردد. لازم به تذکر است آب یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است.

حرارت: هر یک از انواع مواد رنگزای شیمیایی جهت افزایش سرعت رنگرزی و انجام آن در حداقل زمان ممکن نیاز به حرارت دارند. حرارت نیز علاوه بر نقش موثری که در سرعت رنگرزی دارد یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است و لازم است رنگرزجهت مطلوبیت کار حداکثر بهره وری را از این ابزار بنماید متاسفانه یکی از مشکلات استفاده از پاتیل سنتی این است که حرارت در قسمتهای مختلف حمام یکسان نمی باشد.

مواد کمکی: در بسیاری از حمام های رنگرزی علاوه بر ماده رنگزا و کالا نیاز به مواد تعاونی یا کمکی می باشد این مواد به دلایل مختلفی کاربرد دارند برخی از آنان به لحاظ نرم نمودن آب به کار می روند (سختی گیر آب)، بعضی دیگر تر کننده هستند و باعث رطوبت پذیری الیاف می شوند، تعدادی از مواد کمکی نیز به یکنواختی رنگ کمک می کنند و بالاخره برخی از آنها باعث افزایش سرعت رنگرزی و رمق کشی بیشتر میشوند و در تعدادی از حمام های رنگ نیز مجبوریم از مواد احیا کننده و اکسید کننده و … استفاده کنیم.
صرفنظر از همه ی عوامل فوق مهارت و هنر نمایی رنگرز (آبدست) نقش بسیار حیاتی در کیفیت رنگرزی دارد. رنگرز می بایست شناخت کافی از خصوصیات شیمیایی و فیزیکی کالا ،ماده ی رنگزا ،حمام رنگ داشته و هر آنچه در فرآیند رنگرزی اتفاق می افتد را مشاهده نماید و آن را تجزیه و تحلیل نماید

ب: رنگرزی پشم با مواد رنگزای اسیدی (لولینگ)

مواد رنگزای اسیدی عمدتاً نمک اسید سولفونیک که ساختمان مولکولی آنها اغلب از نوع آزو بوده ، به راحتی در آب حل شده ، یون منفی آنها با کاتیون پشم تشکیل پیوند یونی می دهد. تمایل ذاتی زیادی نسبت به الیاف پشم دارند لذا سرعت رنگرزی و مقدار مق کشی با استفاده از عواملی همچون دما، مقدار الکترولیت و اسید یته محلول کنترل می گردد. مواد رنگرزی اسیدی بر حسب وزن مولکولی شان به سه گروه عمده طبقه بندی می گردند. کوچکترین و در عین حال شفافترین مواد رنگزای اسیدی را گروه خود یکنواخت شده یا لولینگ تشکیل می دهند. عمده ترین ویژگیهای مواد رنگزای اسیدی یکنواخت شونده به شرح زیر است:

• وزن مولکولی کمی دارند.
• شفاف هستند.
• عمده جذب و رمق کشی در دمای 55-40 درجه سانتیگراد انجام میگیرد.
• از مهاجرت بالایی برخوردار بوده و با توجه به وزن مولکولی کم سریعاً به داخل لیف پشم نفوذ میکنند.
• در دمای نزدیک به جوش بخشی از ماده رنگزا از لیف طرد گردیده و در نتیجه رنگرزی با این مواد نیاز به کنترل چندانی ندارد و وجه تسمیه نامگذاری این مواد رنگزا به همین خاطر است.

استفاده از مواد رنگزای اسیدی لولینگ بلحاظ ثبات بد شستشویی آنها برای رنگرزی خامه قالی به هیچ وجه توصیه نمی گردد. ولی متاسفانه اکثر کارگاه های رنگرزی بالاخص توسط افراد مبتدی از همین موا د برای رنگرزی خامه قالی استفاده می نمایند ، دریک کارگاه رنگرزی ازمسئول کارگاه فلسفه استفاده از این مواد رنگزا را پرسیدم ایشان راحتی رنگرزی با این مواد و عدم نیاز به کنترل را مهمترین دلیل آن ذکر نمود شیوه اصولی رنگرزی پشم با این مواد رنگزابه شرح زیر است:
نسبت حجم حمام به وزن کالا تنظیم و نسبت به وزن کالا از 3% اسید سولفوریک و10% نمک سولفات سدیم استفاده نمود و حمام را به 40 درجه سانتی گراد رسانیده در این درجه حرارت رنگرزی را شروعو بمدت 30 دقیقه به جوش و سپس در جوش نیز رنگرزی رابر حسب تیرگی یا روشنی رنگ به مدت 45 دقیقه تا یک ساعت ادامه می دهیم در پایان شستشوی خامه با آب ولرم ضروری است.

طرز تشخیص مواد رنگزای اسیدی لولینگ :
در دمای 50 -40 درجه بیشترین رمق کشی انجام میگرد.
در محیط اسیدی قوی (5/2-3 =PH ) جذب کامل شود.
در دمای جوش بخشی از ماده رنگزا طرد می گردد.
چنانچه کالای رنگ شده با مقداری کالای رنگ نشده در حمام قرار داده شود کالای رنگ نشده نیز کاملاً رنگی خواهد گردید!!!
استفاده از این گونه مواد رنگزا صرفاً برای مواقعی است که کالای مورد نظر بندرت شسته شود.

ج: رنگرزی پشم با مواد رنگرزی اسیدی (میلینگ و سوپرمیلینگ)

مواد رنگرزی اسیدی میلینگ و سوپرمیلینگ بلحاظ دارا بودن ثبات شستشویی خوب تا خیلی خوب برای رنگرزی خامه قالی بسیار مناسب هستند اما متاسفانه بدلیل نیاز به کنترل همه جانبه عملیات رنگرزی و امکان پدید آمدن دو رنگی و البته قیمت بیشتر کمتر مورد استفاده قرار می گیرند. مواد رنگزای میلینگ دارای ویژگی های زیر می باشند:
بلحاظ دارا بودن وزن مولکولی زیاد و ساختار مولکولی گسترده در آب به صورت کلوئیدی هستند.
قدرت مهاجرت ماده رنگزا کم است
دارای درجه بحرانی بوده و معمولاً در 75- 70 درجه سانتی گراد اگر از عوامل کنترلی استفاده نشود بدلیل مهاجرت گسترده امکان دو رنگی وجود دارد.
اثر یکنواخت کنندگی سولفات سدیم بسیار کم است و باید از سایر عوامل بالاخص کنترل درجه حرارت و افزایش تدریجی آن جهت کنترل جذب و رمق کشی استفاده کرد.
برای رنگرزی پشم با مواد رنگزای اسیدی میلینگ نسبت به حجم حمام به وزن کالا را 30:1 گرفته ضمن اضافه کردن مقدار مورد نیاز نماده رنگزا 3% اسید استیک و 10% نمک سولفات سدیم به آن اضافه ، در درجه 40 درجه سانتی گراد پشم به آن اضافه ،در مدت 45 دقیقه درجه حرارت را به جوش رسانده ، رنگرزی را در در جوش به مدت 45 دقیقه ادامه می دهیم .همانطور که گفته شد این مواد رنگزا بین 70 تا 75 درجه سانتی گراد دارای نقطه ی بحرانی بوده و می بایست نسبت به این موضوع هوشیار بود. بهترین گروه مواد رنگزای اسیدی سوپر میلینگ ها هستند که دارای خصوصیات ذیل می باشند:
چون دارای مولکول گسترده ای می باشند در آب به صورت کلوئیدی و درجه ی تجمع آنها در محلول زیاد است.
معمولاً در محیط خنثی رنگرزی می شوند.
از ثبات شستشویی خوبی برخوردارند.
نمک سولفات سدیم نقشی در یکنواخت کنندگی رنگرزی ندارد.
بلحاظ وزن مولکولی زیاد سرعت رنگرزی کم است و عمده ی جذب و رمق کشی در 70 تا 85 درجه سانتی گراد انجام می شود.
برای رنگرزی پشم با اینگونه مواد نسبت حجم حمام به وزن کالا تنظیم سپس از 5% نمک سولفات سدیم و مقدار مورد نیاز ماده ی رنگزا استفاده درجه حرارت حمام را به 40 درجه رسانیده، کالا را اضافه و در مدت 45 دقیقه حمام را به جوش رسانیده و در جوش رنگرزی را به مدت یک ساعت ادامه می دهیم.

معرفی مواد رنگزای اسیدی شرکت بایر:
شرکت مشهور بایر چند گروه از رنگ های اسیدی را تولید می نماید که منجمله میتوان به سوپراسن (ثبات شستشویی متوسط) ،سوپرامین (ثبات شستشویی نسبتاً خوب) ،سرپرانول (ثبات شستشویی خوب) ،الیزارین (ثبات شستشویی خوب) و اسیلان (ثبات شستشویی بد) اشاره نمود.

د: رنگرزی پشم با مواد رنگزای کرومی

مواد رنگزای کرومی بخشی از مواد رنگزای اسیدی لولینگ هستند که بلحاظ دارا بودن ساختمان مولکولی خاص قادر به تشکیل پیوند کئودینانس با فلزات می باشند. جان مطلب اینکه در رنگرزی الیاف با اینگونه مواد رنگزا رنگینه و فلز به صورت جداگانه جذب لیف گردیده و در داخل لیف با ایجاد پیوند بین ماده رنگزا و فلز حجم مولکول ماده رنگزا افزایش، در نتیجه ثبات شستشویی ماده رنگزا به مقدار قابل ملاحظه ای اقزایش می یابد.مواد رنگزای کرومی از نظر تیره بودن تقریباً مشابه مواد رنگی طبیعی بوده و ارزان قیمت می باشند چنانچه رنگرزی پشم با اینگونه مواد رنگزا به صورت اصولی و علمی انجام گردد یقیناً ضمن آنکه محصول رنگرزی شده از قیمت تمام شده کمتری برخوردار است کیفیت مطلوبی بالاخص از نظر ثبات شستشویی و نوری خواهد داشت.

رنگرزی پشم با استفاده از مواد رنگزای کرومی به سه روش انجام میگردد:
روش اول دندانه(باتوم کروم) :در این روش ابتدا الیاف پشمی را با استفاده از دی کرومات سدیم یا پتاسیم در محیط اسیدی (اسید فرمیک یا احیا کروم ،اسید سولفوریک یا –ترش کروم) یا بدون اسید (شیرین کروم)دندانه داده می شو. حجم حمام به وزن کالا را تنظیم سپس حداکثر 3% دی کرومات و 5/1% اسید سولفوریک یا اسید فرمیک یا نمک سولفات سدیم به آن اضافه ، در چهل درجه سانتی گراد کالا را به حمام وارد و حداقل 30 دقیقه در جوش عنلیات دندانه دادن را ادامه می دهیم. کالای داندانه داده شده را شستشو داده و عملیات رنگرزی را همانند رنگرزی پشم با مواد رنگزای اسیدی میلینگ ادامه می دهیم.
روش اول رنگرزی بعد دندانه (after chorom): در روش اول رنگرزی ابتدا عملیات رنگرزی همانند رنگرزی با مواد رنگزای اسیدی انجام شده سپس نسبت به تخلیه پساب حمام اقدام و محلول جدید با استفاده از 2% دی کرومات پتاسیم تهیه ،کالا رنگرزی شده را اضافه و عملیات دندانه دادن را به مدت حداقل 30 دقیقه در جوش ادامه می دهیم. از اضافه نمودن دندانه در حمامی که در حال جوش است جداً باید اجتناب نماید در غیر این صورت احتمال بروز نایکنواختی در رنگرزی بسیار زیاد است.
روش دندانه و رنگ همزمان(متاکروم): اقتصادی ترین روش رنگرزی است و اکثریت قریب به اتفاق رنگرزها از این روش استفاده می نمایند. در این روش معمولاً از 5% نمک سولفات سدیم ،3% اسید استیک ،و حداکثر 1% دندانه دی کرومات بعلاوه مقدار مورد نیاز ماده رنگزا استفاده می شود.
رنگرزی در دمای 40 درجه سانتیگراد و با اضافه کردن اسید استیک ،نمک سولفات سدیم و ماده رنگزا شروع ،پس از اطمینان از یکنواختی محلول کالا را به حمام اضافه می نماییم در مدت حداقل 30 دقیقه حمام را به جوش رسانیده و رنگرزی را حداقل به مدت 60 دقیقه در جوش ادامه می دهیم، در پایان عملیات شستشوی پشم با آب ولرم و صابون ضروری است. در این روش رنگرز نباید بیش از 1% دی کرومات استفاده نماید چرا که استفاده بیش از حد نیاز علاوه بر اتلاف منابع باعث تضعیف پشم نیز خواهد شد.

ه: رنگرزی پشم با مواد رنگرزی متال کمپلکس

در بین تمامی گروه های مواد رنگزای شیمیایی که به صورت تمایلی مناسب رنگرزی پشم می باشند مواد رنگزای متال کمپلکس مطلوبترین آنهاست. در این گروه از مواد رنگزا برخلاف گروه کرومی که پیوند بین ماده رنگزا و فلز در داخل لیف انجام می گردید قبل از انجام عملیات رنگرزی توسط کمپانی سازنده رنگ متالیزه گردیده است. این گروه از مواد رنگزا برحسب اینکه دارای یک یا دو کمپلکس فلزی باشند به متال کمپلکس 1:2 و 1:1 طبقه بندی می گردند.

1. مواد رنگزای متال کمپلکس 1:1:
ساختار مولکولی این مواد رنگزا نیز مشابه مواد رنگزای اسیدی است ،دارای گروه های اسید سولفونیک بوده و مولکول آن دارای بار منفی است ،مشابه مواد رنگزای کرومی از درخشندگی برخوردار نیستند. محدودیت عمده مصرف مواد رنگزای متال کمپلکس نیاز آنها به محیط اسیدی قوی (%8-5 اسید سولفوریک) می باشد که استفاده از این مقدار اسید باعث صدنه دیدن پشم می گردد.
حمام رنگرزی پشم با مواد رنگزای متال کمپلکس 1:1 را با استفاده ار مقدار مورد نیاز ماده رنگزا و 5-8% اسید سولفوریک به 40 درجه سانتی گراد رسانده و در طول 30 دقیقه به جوش رسانیده و به مدت یک ساعت الی 90 دقیقه رنگرزی را در جوش ادامه می دهیم در پایان کالا را با آب و صابون شستشو می دهیم.

2– متال کمپلکس 2:1 :
نسبت به مواد رنگزای اسیدی دارای ثبات نوری و شستشویی عالی و در عین حال بسیار ارزان قیمت هستند چنانچه رنگرز شناخت کافی از ویژگی های اینگونه رنگینه ها داشته باشد می تواند با کنترل درجه حرارت و اسید حمام ،رنگ کاملاً یکنواختی بدست آورد. مواد رنگزای متالیزه 2:1 محدودیت گروه قبلی را نداشته و جهت جذب و رمق کشی بیشتر نیاز به اسید قوی ندارند.
جهت رنگرزی پشم با اینگونه مواد رنگزا حمام شامل 5% نمک سولفات سدیم ،3% اسید استیک و مقدار مورد نیاز ماده رنگزا را اضافه و به 60 درجه سانتی گراد رسانیده کالا را اضافه به مدت 30 دقیقه به جوش رسانیده و رنگرزی به مدت 60 دقیقه در جوش ادامه می یابد در پایان کلافها حتماً با آب و صابون شسته شود.

و: رنگرزی پشم با مواد رنگزای ری اکتیو

مواد رنگزای ری اکتیو بلحاظ ایجاد پیوند کوالانسی با عامل های آنیونی پشم و وزن مولکولی کم از ثبات شستشویی عالی و در عین حال فوق العاده شفاف هستند به همین دلیل این گروه به عروس مواد رنگزای شیمیایی مشهورند. این مواد رنگزا بر حسب اینکه دارای چه تعداد عامل کلر جهت ایجاد پیوند کوالانسی با لیف باشند به سه گروه طبقه بندی که عبارتند از سه کلره،دو کلره و یک کلره. محدودیت عمده مواد رنگزای ری اکتیو این است که همواره بخش قابل ملاحظه ای از مواد رنگزا در داخل لیف باقی می ماند و این موضوع بالاخص در مورد رنگهای تیره از شدت بیشتری برخوردار است ضمن آنکه بخشی از عاملهای انیون فعال این مواد رنگزا با یون هیدروژن محلول ترکیب شده، در نتیجه ماده رنگزا خنثی و بالطبع دیگر ماده رنگزا تمایلی به مهاجرت به داخل لیف نداشته و مقدار ماده رنگزا محلول رنگی نیز افزایش خواهد یافت. از مواد رنگزا ری اکتیو مناسب جهت رنگرزی پشم میتوان ازکلرو اس تری آزینیل (پروسیون اچ دوکلره و پرسیون ام یک کلره) ،ونیل سولفون ،لانازول ،آکریلامید و تا حدودی دری مارن نام برد.
نظر به ثبات شستشویی عالی این مواد رنگزا و عدم جابجایی ماده رنگزا در داخل لیف لازم است رنگرز در حین رنگرزی مراقبتهای لازم را به عمل آورده و حجم محلول ،دما و سایر شرایط را دقیقاً کنترل نماید.
رنگرزی پشم با مواد رنگزای ری اکتیو سه کلره در دمای اتاق ،دو کلره در دمای 70-60 درجه سانتی گراد ویک کلره در دمای نزدیک به جوش انجام می گردد. حجم حمام به وزن کالا را حداکثر گرفته و از 10% نمک سولفات سدیم و مقدار مورد نیاز ماده رنگزا استفاده و در مجموع رنگرزی را به مدت 60 دقیقه ادامه می دهیم. بعد از رنگرزی لازم است که با یک قلیایی ضعیف اسید موجود در الیاف پشمی خنثی گردد این کار ممکن است با قدری آمونیاک یا کربنات سدیم انجام گردد . در پایان نیز شستشو و آبکشی پشم رنگرزی شده ضروری است بلحاظ گرانی و همچنین مشکلات جانبی مواد رنگزای ری اکتیو استفاده از این مواد رنگزا را جهت رنگرزی خامه پشمی قالی بالاخص در مورد قالیهای تجاری و پشم گوسفندان ایرانی سفارش نمی کنم مگر آنکه شفافیت رنگی خاصی را نیاز داشته باشیم یا هدف بافت تابلو فرش با پشم مرینوس و مواردی شبیه به این موضوع باشد.

ز: رنگرزی پشم با مواد رنگزای خمی (نیل)

در بین انواع مواد رنگزای خمی جهت رنگرزی خامه قالی صرفاً از نیل استفاده میگردد ،اگر چه در گذشته منشا نباتی داشته اما آنچه امروز در کارگاه های رنگرزی از آن استفاده می گردد نیل شیمیایی است. رنگرزان سنتی روش های مختلفی برای رنگرزی پشم با نیل استفاده می نموده اند اما امروز خم نیل ،آمونیاک و هیدروسولفید سدیم کاربری دارد. رنگرزان عزیز در رنگرزی پشم به نکات زیر حتماً توجه داشته باشند:

چون نیل در محیط قلیایی حل می گردد باید کنترل لازم در مصرف مقدار قلیایی به عمل آید در غیر این صورت پشم آسیب خواهد دید..
به منظور تازه کردن حمام رنگرزی نیل باید همواره مقداری قلیایی و هیدروسولفید به حمام اضافه نماییم.
برای رنگرزی پشم می توان از دو روش سرد (45-35 درجه سانتی گراد) و گرم (60-50 درجه سانتی گراد) می توان استفاده کرد ولی طول زمان روش گرم می بایست بسیار کوتاه باشد در غیر این صورت پشم آسیب می بیند.
یکی از مهمترین نکات رنگرزی پشم با نیل شستشوی پشم نیلی با آب و صابون است. هنوز هم در یکی از روستاهای بیرجند مرسوم است که خانه رنگرزی شده با نیل را به کنار جوی آب روان برده و هفتاد بار از جهات مختلف ضربه زده تا رنگهای سطحی لیف زدوده شده و ثبات سایشی آن ایده آل گردد.
اکسیده کردن نایکنواخت پشم در هنگام خارج نمودن آن از خم نیل باعث نایکنواختی رنگرزی و کاهش ثبات شستشویی و سایشی آن خواهد شد.
نیل یکی از مواد رنگرزی ایده آل می باشد چنانچه رنگرزی پشم با این مواد رنگزا به روش علمی انجام گیرد خامه رنگ شده دارای ثبات شستشویی 5 ،سایشی 5-4 و ثبات نوری آن 8-7 خواهد بود که هیچکدام از مواد رنگزای طبیعی و شیمیایی دارای این ثبات نمی باشند.

مورد خاص دیگری که در رابطه با رنگرزی پشم با نیل وجود دارد ضرورت خارج نمودن و خواباندن الیاف پشمی به دفعات متعدد برای رنگهای تیره است، در هر نوبت خارج نمودن الیاف پشمی از حمام می بایست به صورت یکنواخت عملیات هوادهی الیاف انجام گردد و بسته به تعداد دفعات حمام نیز تازه گردد. برای تازه کردن حمام لازم است مقدار ماده رنگی مورد نیاز با سود و هیدروسولفید یا آمونیاک و هیدروسولفید لازم و آب گرم به صورت خمیر درآورده سپس حجم حمام را تنظیم و به 50 درجه سانتی گراد رسانیده، بخشی از خمیر آماده شده را به حمام اضافه و حداقل 10 دقیقه صبر نموده جهت افزایش ثبات سایشی می توانیم ازمقداری سریشم استفاده کنیم. کالا را به مدت حداکثر 10 دقیقه وارد حمام نیل نموده و بسته به تیرگی یا روشنی رنگ چندین بار کلافها را خارج نموده و پس از هوادهی مطلوب مجدداً حمام را تازه نموده و وارد حمام می نماییم. در صورت استفاده از سریشم حتماً باید کف اضافی سطح محلول را گرفت. خامه ای که جهت رنگرزی با نیل انتخاب گردیده باید دقیقاً شسته شده و عاری از هر گونه ناخالصی و بالاخص روغن آنتی استاتیک بخش ریسندگی باشد.

ح : رنگرزی پشم با روناس

روناس از در کلیه زبانها مترادف با رنگ قرمز بوده است. انواع مختلف روناس را می توان در بیشتر کشورهای عالم یافت. این گیاه در نقاط سردسیر و گرمسیر عالم می روید، ولی در آسیا و اروپا بیشتر یافت می شود. روناسی ایرانی بیشتر از نوع rubia perogrina است. مناطق کشت روناس در ایران استانهای آذربایجان و مازندران و در بعضی از نقاط کرمان می باشد و به طور وحشی در تمام ایران دیده می شود. بهترین روناس مخصوص اطراف یزد است. قسمتی از روناس که حاوی رنگ است ریشه آن می باشد. رنگ در بین پوسته خارجی ریشه و مغز چوبی آن قرار گرفته است. در رنگرزی فقط از ریشه روناس استفاده می شود. برگ و ساقه آن غذای بسیار خوبی برای گاو و گوسفند می باشد. ریشه روناس در زمین به مقدار زیاد فرو و در اراضی شنزار تا دو متر میرسد. قدرت رنگی ریشه روناس مربوط به مدت زمانی است که ریشه در خاک قرار می گیرد هر چه ریشه بیشتر از عمرش گذشته باشد مقدار ماده رنگی آن زیادتر است. در گذشته ریشه روناس را مدت شش ماه در خاک باقی می گذاشتند ولی امروز تازه از خاک بیرون آورده و به فروش می رسانند.

طرزتهیه ریشه روناس
روزهای آخر پاییز ریشه روناس را از خاک بیرون می آورند و خشک می کنند. عمل خشک شدن را ممکن است به منظور تسریع در آن کوره های مخصوص در حرارت 60 درجه انجام داد ولی این عمل از ماده رنگی روناس می کاهد.
رنگرزان قالی در روستاها روناس را در آفتاب خشک می کنند. ولی بهترین طریقه خشک کردن روناس در سایه است. پس از خشک کردن روناس را می کوبند. این عمل بیشتر به لحاظ جدا نمودن خاک از روناس انجام می دهند. قبل از آسیاب کردن پوسته خارجی رونلس را از آن جدا می گکنند. وجود این پوسته در رنگ باعث کدری آن خواهد شدو برای جدا کردن پوسته ممکن است آن را چند ساعتی در آب قرار داد و سپس خشک نمود و یا آنکه ریشه را با روغن چرب کرد در اثر این عمل پوسته خارجی ریشه خرد شده و میتوان از سایر قسمت ها جدا نمود عیب این کار آن است که ریشه آغشته به روغن رنگ بسیار کدری پیدا می کند.

رنگرزی پشم با روناس
روناس بدون وجود دندانه نمی تواند به خوبی پشم را رنگ نموده و مقابل عوامل مختلف ثبات کافی داشته باشد. روناس بدون دندانه در روی پشم بسیرا پریده و کدر خواهد بود.
املاحی که برای دندانه پشم به کار برده می شوند عبارتنداز :بیکرومات پتاسیم ،زاج سفید ،سولفات آهن ،سولفات مس و کلرور قلع.
رنگرزی پشم با دندانه بیکرومات پتاسیم و روناس

سه روش زیر برای رنگرزی پشم با روناس و دندانه بیکرومات به کار برده می شود:
– دندانه قبل رنگ
– دندانه بعد از رنگ
– رنگ و دندانه توام

1. روش دندانه قبل از رنگ: پس از دندانه دادن ،پشم را در حمام تازه ای که یک تا سه درصد اسید اگزالیک و پنچ تا ده درصد روناس داخل نموده و حمام را در مدت 45 دقیقه به جوش می رسانند و متد یک ساعت و پانزده دقیقه رنگرزی را در حالت جوش ادامه می دهند. سپس پشم را شسته و خشک می نمایند.
   این طریق متداول ترین رنگرزی روناس است. در بعضی از نقازط ایران از چوبک به جای اسید در حمام رنگ استفاده می شود و رنگ حاصل نیز بنفش رنگ است. به طور کلی مواد قلیایی و اسیدها هر کدام تاثیر جداگانه ای در حمام رنگ روناس به جای می گذارند. قلیایی ها رنگ بدست آمده را متمایل به بنفش و اسیدها آن را نارنجی می نمایند.
2. روش دندانه بعد از رنگ: از این طریق بندرت استفاده می گردد و بیشتر برای رنگهای روشن و شفاف می باشد. چون تمایل جذب رنگ توسط پشم بدون وجود دندانه کم است و رنگ حاصله بسیار ضعیف است.
3. رنگ رزی پشم با روناس و دندانه بیکرومات: روش رنگرزی به این قرار می باشدکه ابتدا حمام را 10 تا 20 برابر وزن خامه پشم آب و مواد کمکی را که قبلاً در آب حل کرده اند اضافه نموده حرارت را به 40 درجه رسانیده و رنگ را داخل در حمام می کنند. پشمی را که قبلاً به خوبی شسته و آبخور شده داخل آن کرده مدت 5 دقیقه در همان درجه حرارت بهم زده و بعد در مدت 40 دقیقه حمام را به جوش می آورند و سپس رنگرزی را به مدت یک ساعت و پانزده دقیقه ادامه میدهنند.

معمولاً برای این روش نظر به سیری و روشنی رنگ از یک تا سه درصد بیکروامت و یک تا سه درصد اسید لاکتیک مصرف می کنند. برای رنگ ها بسیار باز دو درصد و رنگهای متوسط ده تا سی درصد و برای زمینه های بسیار سیر تا صد درصد روناس می توان مصرف گرد. حتی الذمقدور از وجود قلیایی پرهیز کرد. مواد قلیایی رنگ الیاف را متمایل به بنفش می کنند چون رنگ نیز در سطح خارجی لیف باقی بمااند ثبات آن نیز در برابر شستشو ناچیز بوده و نایکنواخت نیز می گردد.

رنگرزی پشم با روناس و دندانه زاج سفید
رنگهای حاصل از این دندانه با روناس درروی پشم به مرابت شفاف تر از دندانه بیکرومات است ولی تنها طریقه ای که می توان برای رنگرزی بکاربرد روش دندانه قبل از رنگ است چون روش های دیگر ثبات کافی در برابر عوامل مختلف سایش نیستند.
برای رنگهای روشن پنج برای زمینه های سیر تا بیست و پنج درصد زاج سفید مصرف می کنند. پشم را دندانه داد ه و گاهی تا بیست و چهار ساعت در حمام دندانه باقی می گذارتند و سپس آن را شسته در حمام تازه ای که حاوی مقدار لازم رنگ و یک تا سه درصد اسید است داخل نموده حرارت را به 40 درجه رسانیده ترجیحاً در مدت 45 دقیقه به جوش رسانیده و یک ساعت آن را می جوشانند. برای رنگهای روشن و شفاف معمولاً از اسید لاکتیک و برای رنگهای کدر و سیر از اسید سولفوریک استفاده می کنند. در غالب شهرسیتان های ایران به جای استفاده از اسید از دوغ استفاده می کنند.

رنگرزی روناس بوسیله دوغ
این روش تقریباً در تمامی مراکز رنگرزی رنگهای طبیعی قالی در ایران مخصوصاً کرمان و یزد معمول است و به جای اسید لاکنیک از دوغ قره قوروت استفاده میکنند روش این رنگرزی در هر شهرستانی فرق می کند.
به طور کلی در فصل تابستان خامه پشمی را که قبلاً با زاج سفید دندانه داده اند داخل در حمامی که بیست برابر وزن پشم به نسبت یک سوم دوغ و بقیه آب و مقدار لازم روناس است می نمایند. حمام را بوسیله آفتاب بیست و پنج درجه برای رنگهای روشن و برای رنگهای سیر تا چهل و پنج درجه گرم می کنند. مدت یک ساعت پشم را در این محلول حرکت داده و بعد آنرا دوازده ساعت تا دو روز بسته به سیری و روشنی رنگ در همان حال نگاه می دارند. در این مدت مقدار زیادی از آب متدرجاً تبخیر شده و اسید لاکتیک موجود در دوغ حمام زیاد می شود. این عمل باعث شفافیت رنگ حاصله می گردد ولی چون همراه با اسید لاکتیک مواد دیگری نیز در دوغ وجود دارد رنگ حاصله با رنگی که با اسید لاکتیک تنها بدست می آید متفاوت است. پس از این عمل چون رنگ حاصله تقریباً نارنجی می باشد برای اینکه اثر اسید از بین برده ورنگ را کمی مایل به بنفش کنند خامه پشم را در آب جاری قرار می دهند مدت ده تا بیست و چهار ساعت پشم در این حالت باقی می ماند در بعضی از شهرستانها به جای دوغ از فره فوروت استفاده می کنند. طریقه رنگرزی آن با دوغ فرقی نداشته فقط رنگهای حاصله از آن تیره تر است.

رنگرز ی روناس با دندانه قلع
برای این دندانه و رنگ روناس از دو روش دندانه قبل از رنگ و رنگ و دندانه توام میتو.ان استفاده کرد.
پشم را با محلول دو تا چهار درصد کلرور قلع و دو تا سه درصد کرم دوتارتر و یا یکی از اسیدهای آلی نظیر اسید استیک و یا اسید اکرالیک مدت یک ساعت می جوشانند. پشم را در همان محلول برای مدت بیست و چهار ساعت گذاشته و پس از شستشوی کامل در حمام رنگ داخل می کنند.
حمام رنگ را به طور معمول با مقدار لازم روناس و یک درصد اسید اگزالیک آماده می کنند. پشم را در حرارت چهل درجه داخل کرده و مدت سی دقیقه حمام را به جوش می رسانند و سپس مدت یک ساعت آنرا درحالت جوش بهم می زنند آنگاه خامه پشم را به خوبی شسته و خشک می کنند. رنگهای حاصله از این دندانه بسیار شفاف می باشد و ثبات رنگ های دندانه کروم و زاج سفید در برابر نور کمتر می باشد.
از این دندانه بیشتر برای بدست آوردن رنگهای گلی و قرمز کمرنگ و سرخابی استفاده می کنند.