بن‌مایه‌ی ماهی‌های درهم در قالی ایرانی (قسمت اول)

ماهی‌های درهم

ماهیان چرخان از بن مایه های بسیار ماندگار در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز، هستند که بارها
بر روی سفالینه ها و ظروف فلزی تصویر شدهاند.از زیباترین نقش مایه های قالی ایرانی نیز طرح ماهی
درهم – معروف به هراتی – است.این نوشتار میکوشد مفهوم نمادین این نقش را با یاری گرفتن از ادبیات
اوستایی و آثار هنری آشکار سازد.بسیاری از نقوش رایج در هنرهای ایرانی بازمانده از باورهای دینی و
اسطوره های پیش از اسالماند.هنرمند ایرانی،زیر سلطهی بیگانه، با تکرار این نقشمایهها یاد مجد و شکوه
اجدادش را زنده نگه داشته است.شَوندِ بهجا ماندن برخی از این بن مایه ها تا امروز را میتوان پیوستگی
سنت های هنری و همگونی آرزوهای ما با نیاکان مان دانست.نقشهایی که بر پایهی چرخش بنا شدهاند
ـ مثل سوآستیکا )مهر گَردان یا صلیب شکسته(،و گرفتوگیر ـ از جملهی آشنا ترین طرح ها در هنر
ایرانیاند.این امر آشکارگر اهمیت نظام گردندهی گیتی در اندیشهی ایرانی است.و ماهیان چرخان از
مهمترین این نقشها هستند.

معنای نمادین ماهی

بر پایهی باوری باستانی، زمین بر روی شاخهای گاوی قرار دارد و این گاو بر پشت یک ماهی ایستاده
است )دهخدا 1377 :20059.) از این روی،در ادبیات ما ماهی تکیهگاه زندگی زمینی است:

زمین هفت کشور به شاهی تو راست
سر ماه تا پشت ماهی تو راست
(فردوسی)

گاو ز ماهی فرو جهد گه رزمت
گر تو زمین را ز نوک نیزه بخاری
(فرخی)

چو بر شیرین مقرر گشت شاهی
فروغ ملک بر مه شد ز ماهی
(نظامی)

نزد صوفیه ماهی عبارت است از «عارف کامل» و این معنی به حسب استغراقی که کامالن را در بحر
معرفت است مناسبت تمام دارد (سجادی 1346 :83). بر روی بسیاری از آثارهنری همهی دورانهای تاریخ
ایران تصویر انتزاعی و کوتاهشدهی دو یا چند ماهی در برابر یکدیگر دیده میشود.این نشان یکی از
تصویرهای منطقه البروج نیز هست. ابوریحان بیرونی در التفهیم مینویسد: «که دوازدهم صورت سمکه،
همچون دو ماهی،یکی دنبال دیگری آویخته به رشتهی دراز» (فرهوشی 1364 :64).

این مفهوم در گفتار بسیاری از شاعران ایرانی آشکار است:

ز ماهی به جام اندرون تا بره
نگاریده پیکر بدو یکسره
(فردوسی)

چو سر بر کرد ماه از برج ماهی
مه پیروز شد در برج شاهی
(نظامی)

ز گاو و کژدم و خرچنگ و ماهی
نیاید کار کردن زین نکوتر
(ناصرخسرو)

نقش ماهی درهم (هراتی) بر روی قالی

طرح ماهیان چرخان بر روی قالی ایران را نقش ماهی درهم میگویند. این نگاره در هر منطقهای دست
خوش دگرگونی هایی شده است که نشانگر روح خالق بافندهی ایرانی است (نگارههای 14ـ1). مهمترین
انواع آن عبارتند از:

ماهی هراتی،ماهی درهم فراهان،ماهی زنبوری،ماهی درهم سنه (سنندج) و ریزه ماهی
(خردهماهی). طرح ماهی درهم به صورت واگیرهای است که در طول و عرض فرش تکرار میشود (ژوله
1381 :42). خاستگاه ماهی درهم را شهرهرات میدانند و این نقش در جهان به نام هراتی شناخته میشود
(حصوری 1375 :12). حاشیه ی فرشهای ماهی درهم (نگارهی 15) ویژه بوده، علاوه بر داشتن برگ کنگره
دار و گل سیب از دو قاب نصفه در دو طرف یک واگیره بهره مند است که به چایدانی (سماوری/ توسباغا/
لاک پشتی) شهرت دارد. طرح ماهی درهم نقشهای ایلی و بومی و ذهنی بافت است و از جمله ی ظریفترین
و زیباترین طرحهای ریزنقش و مکرر. ماهیهای ریز یا در سراسر متن و یا به دور نگارههای هندسی نقش
شده اند. این نگارهها یا ترنج هندسی هستند (هراتی های ترنجدار به طور معمول لچک ندارند)، یا گلی مانند
الماس که ماهیهایی به صورت برگ و گل در هر سوی آن نقش شده اند (حشمتی 1384 :32). بافت آن
مانند سایر طرح های هندسی ذهنی است و از روی نقشه به وجود نیامده (یساولی 1370 ب: 18). انحنای
مختصر برگچه و گردش انتهایی نوک آن و استفاده از رنگهای روشن تر در لبه های داخلی برگچه،
حرکت آرام و دل پذیر ماهی کوچکی را در ذهن تداعی میکند که در حال جست و خیز است و تلالو نور
در زیر شکمش به آن حالتی واقعی بخشیده (یساولی 1370 الف: 131). این نقش در قالی بافی قشقایی نیز
رایج است و شاید زمانی که قشقاییها کوچ اجباری به مناطق خراسان داشته اند این نقش را از مردمان آن
منطقه برداشت کرده اند. ماهی درهم شهری ترین نقش قالی قشقایی است که حوزه ی بافت آن به
طایفه های کشکولی منحصر میشود. این طرح که سنجیدگی طراحی و نظم هندسی و توازن ریاضی را به
کمال دارد به لحاظ همین انتظام نقش پردازی و طراحی منضبط نگارههای سر به سر و مکرر است که
رنگ آمیزیای مقیّد و محدود دارد (پرهام 1375 :9 ـ 198).