با روناس بیشتر آشنا شویم

روناس Madder

روناس با نام علمی (LINN)Rubia tincrorium و نام انگلیسی Madder از تیره گیاهی روبیاسه از گیاهان چند ساله بوده كه از ریشه آن یكی از بادوامترین رنگهای قرمز طبیعی به نام آلیزارینAlizarin بدست می آید و بهمین دلیل جزء یكی از گیاهان رنگ دار صنعتی محسوب می گردد.

برگ و ساقه این گیاه بعنوان علوفه حیوانی و ریشه به عنوان یك ماده رنگ زا جهت استفاده در رنگرزی مورد استفاده قرار می گیرد.
این گیاه به حالت وحشی در منطقه مدیترانه از اسپانیا تا آسیای صغیر و همچنین در شمال آفریقا و برخی نواحی آسیا می روید. منشاء اولیه آن خاور نزدیك و قفقاز بوده است. روناس در قدیم در ایران به صورت سنتی در تبریز، ارومیه، اراك، فارس و یزد كشت می گردید و امروزه نیز به صورت خودرو در استان مركزی و ساوه به صورت علف هرز در باغها مشاهده می شود. در استان فارس نیز به صورت گیاه مرتعی وجود دارد. در حال حاضر كشت روناس دراستانهای یزد و كرمان و درسالهای قبل به صورت محدودتر در استان اصفهان گزارش شده است .
ویژگیهای رنگی ریشه روناس سابقه تاریخی كهن دارد. پارچه های رنگ آمیزی شده با روناس در اجساد مومیائی شده قدیمی مصر یافت می شود. روناس جهت رنگ آمیزی ردای زنان اهل لیبی در زمان هرودت مورد استفاده قرار می گرفت(5 قرن قبل از میلاد مسیح).

ویژگیها و موارد مصرف روناس:

• گیاه روناس گیاهی است مقاوم به شوری به طوریكه در اراضی و آبهای شور با EC بالای 8000 میكروموس و PH بالای 7/7 عملكرد بسیار خوبی دارد گرچه در این شرایط محصولات زراعی دیگر قابل كشت نمی باشند.
• رنگ حاصل از ریشه روناس طبیعی است و دارای ثبات و دوام زیاد و قرمز خوشرنگ می باشد و در رنگرزی بخصوص برای رنگ كردن الیاف قالی كه از مهمترین صنایع دستی و صادراتی ایران محسوب می شود مورد استفاده قرار می گیرد.
• با توجه به مصرف كودحیوانی زیاد و ریشه دوانی روناس تا عمق 80 سانتی متری خاك كشت آن باعث اصلاح و احیای خاكهای شور میگردد.
• یكی از خواص مهم ریشه روناس خاصیت انبارداری آن است و ریشه روناس را می توان برای مدت زیادی بدون آنكه خراب شود یا مورد حمله آفات انباری قرار گیرد نگهداشت.
• در استان گیلان نیز از روناس جهت ضدعفونی و تازه نگه داشتن ماهی استفاده می كنند كه این امر در سایر كشورها نیز كاربرد دارد.
• با توجه به شوری آب و خاك و محدودیت تولید سایر محصولات زراعی در اراضی مورد نظر( مثل استان یزد) تولید روناس درآمد نسبتاً بیشتری را برای كشاورزان به همراه دارد. همچنین زراعت این گیاه اشتغال زا بوده و در طی یك دوره زراعی در هر هكتار تعداد زیادی كارگر بكار گرفته می شوند.
• روناس علاوه بر مصرف درصنایع رنگرزی و غذائی در مصارف داروئی نیز كاربرد دارد: ریشه روناس مدر است و دارای خاصیت انحلال سنگهای مجاری ادراری است و نیز بواسطه داشتن تانن دارای خاصیت قابض و نیز ملین و مسهل و ضدنقرس می‌باشد. خاصیت ضد راشیتیسم و رفع كننده دردهای قاعدگی و افزاینده شیر مادران نیز به آن نسبت به می دهند. اگر چه روناس بطور كامل در پزشكی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد اما بعنوان داروئی موثر در amenorrhoea و یرقان كاربرد دارد وقتی این داور وارد معده می شود رنگ قرمز آن وارد شیر، ادرار و استخوان حیوانات می شود البته بدون آنكه به بافتهای دیگر آسیب برساند.

جنبه اقتصادی و صادراتی روناس:

صادرات روناس علاوه بر پودر ریشه بصورت قلمه تازه نیز انجام می شود. كشور آلمان صرفاً ریشه (قلمه) روناس و به كشورهایی مثل ژاپن، كره، تركیه، پاكستان، هندوستان وبرخی كشورهای خلیج فارس بصورت پودر ریشه صادر می گردد. پودر حاصل از سائیدن ریشه خشك روناس كه در آسیاب های محلی و بصورت سنتی توسط مازاری ها تهیه می شود، برای استفاده داخلی در گونی معمولی بسته بندی می شوند. در آسیاب هر 150 كیلوگرم ریشه خشك روناس در مدت زمان 25 ساعت به پودر تبدیل می گردد. پودر تولید شده برای صادرات را ابتدا در كیسه نایلونی ریخته و سپس آن را در گونی معمول قرار می دهند. وزن ناخالص این كیسه 80/50 كیلوگرم می باشد. امروزه تنها كشوری كه روناس كشت می كند فرانسه است كه در سطح تجاری برای مصرف در نوشیدنیها بكار می برد.

با توجه به ارزش اقتصادی این محصول و نیز استفاده از آن در خاك های شور جهت اصلاح بیولوژیكی این خاكها و بهبود و حاصلخیزی خاك و سازگاری آن با مناطق شور مثل یزد و كرمان لزوم توسعه كشت آن با تكیه بر تولید رنگهای طبیعی و مصرف بویژه در رنگ آمیزی پشم جهت كاهش واردات رنگهای شیمیایی صنعتی و نیز اجرای تحقیقات مناسب در زمینه به زراعی و مسائلی مربوط به برداشت روناس روشن می گردد.

مشخصات گیاهشناسی

گیاهی است علفی، پایا و چند ساله به ارتفاع 5/0 تا 5/1 متر كه به حالت وحشی در منطقه مدیترانه از اسپانیا تا آسیای صغیر و همچنین در شمال آفریقا و برخی از نواحی آسیا می روید. ساقه خشن این گیاه چهارگوش و پوشیده از خارهای كوچك و قلاب مانند است كه بدان وسیله به تكیه گاهها ارتباط پیدا می كند . این خارها در كناره های برگ و رگبرگ میانی دیده می شود برگهای آن بیضوی، دراز و نوك تیز است و با آنكه بظاهر مجتمع به تعداد 6 تایی در طول ساقه دیده می شود معهذا بیش از دوتای آنها برگ نیست و بقیه استیپولهائی با ظاهربرگ مانند می باشند. گلهای آن كوچك، زردرنگ و مجتمع بصورت چترهای متعدد درمحور ساقه و یا در قسمت انتهایی آن است.

میوه آن بصورت سته، گوشتدار و به رنگ قرمز تیره است. قسمت مورد استفاده این گیاه اعضای زیرزمینی یعنی ریزوم و ریشه آن است كه به ضخامت انگشت دست و طول آن نیز به یك متر می رسد.

ریشه خشك شده روناس گاهی بصورت قطعاتی به طول 10 تا 15 سانتی متر و به قطر 2 تا 5 سانتی متر در بازار یافت میگردد. در سطح خارجی این قطعات، خطوط طولی به موازات محور طولی ریشه دیده می شود.

پوست ریشه روناس رنگ قهوه ای قرمز داشته و بسهولت از طبقات پائین خود كه رنگ قرمز روشن یا مایل به زرد دارند جدا میشود. طعم آن ابتدا ملایم است ولی بعد گس و تلخ میگردد.

محل رویش

روناس در نواحی غربی ایران، اطراف دماوند، اراك، تبریز،یزد، خوی، دیلمان و ارومیه بصورت وحشی رویش می یابد. و زراعت آن امروزه بیشتر در استانهای استانهای یزد و كرمان صورت می گیرد.

تركیبات شیمیایی

ریشه روناس دارای گلوكز یدی بنام اسید روبه ریتریكac.ruberythrique آلیزارینalizarin،پورپورینpurpurine (به مقداركم)، روبیادینrubiandine، گلوكز، مواد پكتیك، مواد رزینی، مواد چرب و غیره است. آلیزارین به حالت آزاد در ریشه خشك روناس وجود دارد بطوریكه با تاثیر دادن الكل جوشان می توان آنرا استخراج كرد.

چگونگی وضعیت كشت و زراعت گیاه روناس در ایران

روناس در استان كرمان و یزد بطور عمده كشت میگردد. كشت روناس در استان كرمان از گذشته تاكنون بصورت سنتی انجام میگیرد و در شهرستانهای زرند، كوهبنان بم و كرمان بصورت محدود كشت می شود. همچنین بصورت خودرو و علف هرز در زیر درختان مركبات وجود دارد. میزان تولید آن در هر هكتار بعد از هر چهار سال 10تن ریشه خشك و یك تن بذر میباشد. طی سالهای 74 تا 79 سطح كشت آن حدود 50 هكتار در مناطق گلباف و زرند گزارش شده است.

در استان یزد بیشترین سطح زیر كشت در شهرستانهای بافق و اردكان متمركز است. بنا به گزارش سازمان كشاورزی یزد در شهرستان اردكان بدلیل شور بودن خاك و خصوصیات آن عملكرد محصول بالاتر تا حدود 9 تن و كیفیت رنگ قرمز آلیزارین آن نیز بهتر است.

كاشت این گیاه در استان یزد غالباً سنتی میباشد. پس از پخش كود حیوانی و شیمیایی توسط بیل دستی یا تراكتور زمین را به عمق 30 سانتیمتر شخم زده، كرت بندی نموده و بعد از هموار نمودن زمین كشت انجام میگردد. در صورت استفاده از بذر در اوائل بهار اقدام به كشت می شود كه میزان بذر مورد استفاده حدود 200 كیلو در هكتار میباشد لیكن كشت قلمه در مهرماه انجام میشود و میزان قلمه مورد استفاده حدود 1800 كیلو در هكتار میباشد. در صورت حاصلخیزی بالا میزان مصرف قلمه ممكن است تا 1200 كیلو در هكتار كاهش یابد. ریشه روناس را در پائیز سال سوم یا چهارم پس از كف بركردن ساقه و برگهای سبز با بیل های مخصوص روناس كنی برداشت می كنند. متوسط عملكرد در استان یزد بین 5/4 تا 5/7 تن در هكتار میباشد. عملكرد محصول ریشه در صورت برداشت آن در سال دوم نسبت به سال سوم كمتر است. برای بذرگیری در تابستان سال دوم روناس را بحال خود گذاشته تا به گل بنشینید در موقع گل دادن هر شش روز یكبار آبیاری میشود بذرگیری در شهریور ماه انجام میشود به این ترتیب كه پس از كف برنمودن مزرعه شاخه و برگ را خشك كرده بذر را جدا و بوجاری میكنند، میزان تولید بذر 1000 تا 1500 كیلوگرم درهكتار است. میزان محصول ریشه تربین 15 تا 20 تن درهكتار است كه 10% تا 12% آن رنگ میباشد.

این گیاه نسبت به امراض و آفات نسبتاً مقاوم است و در برخی مواقع پوسیدگی ریشه و یا شته در روناس مشاهده می گردد. برای جلوگیری از پوسیدگی ریشه بهتر است تناوب زراعی رعایت گردد. جهت مبارزه با شته استفاده از سموم فسفره مناسب پیشنهاد میگردد.

فرآوری روناس و روش تهیه رنگ آلیزارین (استخراج ماده رنگی)

ریشه تنها قسمت این گیاه است كه دارای ماده رنگی می باشد و از سه قسمت تشكیل شده است:

1. قسمت بیرونی پوست كه دارای بافت مرده میباشد و ضخامت بسیار كمی در مقایسه با كل پوست دارد.
2. قسمت درونی پوست كه همان پوست زنده گیاه است و قسمت اعظم پوست را تشكیل میدهد.
3. قسمت چوبی ریشه كه اصطلاحاً مغز ریشه را تشكیل می دهد.

اگر چه در پودركردن ریشه از هر سه قسمت استفاده میشود ولی ماده رنگی موجود تنها در قسمت زنده این گیاه قراردارد خارج كردن ریشه از درون خاك معمولاً در روناس های سه ساله در شهریور ماه و برای آنهایی كه دو ساله كشت شده اند در مهرماه صورت میگیرد. پس از بیرون آوردن آنها را تكان داده تا خاك اطراف ریشه پاك شود سپس آنها را در محیط باز پهن كرده تا بوسیله حرارت محیط خشك شود برای جلوگیری از پوسیده شدن ریشه میبایست مرتب آنها را جابجا نمود. پس از خشك شدن آماده آسیاب میشود. بنابراظهار نظر مطلعین محلی در صورتیكه ریشه‌های خرد شده 2 تا3 سال باقی بمانند دوام و شفافیت رنگ آن بالا می رود.

در آسیاب ابتدا پوست خارجی را از آن جدا كرده و بقیه كاملاً آسیاب شده و بصورت پودر در می آید كه در اصطلاح به آن گرد روناس می گویند. گرد روناس را با مقدار 2 تا 3 درصد وزن آن با اسید سولفوریك یا اسید كلریدریك همراه با آن سرد خمیر می كنند در اثر نفوذ اسید مقدار زیادی مواد سلولزی،پكتین و صمغها و دیگر ناخالصیهای موجود از بین می رود. خمیر فوق را از پارچه پشمی صاف نموده فشرده و محلول اسیدی را از آن خارج می كنند سپس خمیر را از ابتدا با محلول رقیق كربنات دوسود و بعد از چندین مرتبه با آب سرد شستشو می دهند تا آثار اسیدی آن برطرف گردد.

پودر را مجدداً خشك می كنند و بنام گل روناس مصرف می نمایند برای تهیه لاك روناس گرد روناس را در محلول 20 تا 30% زاج سفید (زاج آلومینیوم) بمدت یكساعت می جوشانند ماده رنگی آلیزارین كه از روناس خارج می گردد بازاج تركیب میشود. سپس محلول را با افزودن مقدار كافی محلول سود خنثی می كنند و رسوب حاصل از تركیب زاج و الیزارین كه بنام لاك روناس معروف است صاف و خشك نموده و بصورت پورد در رنگرزی بكار می برند. روش پیشرفته تهیه عصاره رنگی روناس مبتنی بر عصاره گیری به كمك حلالهایی نظیر الكل میباشد كه الیزارین را بطور خالص جدا می نماید.

بطور كلی فرآوری روناس به برداشت از زمین، خشك كردن در سایه و پودركردن و درجه بندی به درجات 1 و 2 و 3 كه از قدیم الایام صورت میگیرد اطلاق میشود. درجه یك شامل مغز و ریشه، درجه 2 درصدی از مغزه و پوسته و ریشه و درجه 3 كلاً پوست روی مغزه و ریشه میباشد و خرد كردن آن به سبك قدیمی با سنگ صورت میگیرد. آنچه كه رنگ روناس را معروف كرده است به اسم رنگ قرمز تركی میباشد كه ثبات بسیار بالا و براقیت خاص دارد و توسط دندانه آلومینیوم و كلسیم بهمراه روغن تركی بعمل می آید.(6). بهترین روناس اروپایی مربوط به هلند می باشد.

مشكلات عمده در كیفیت و قیمت فرآوری ریشه روناس مربوط به مشكلات برداشت از زمین بصورت دستی و نیز نحوه جدا كردن پوسته از مغزه است. پوسته بدلیل داشتن مواد صمغی، پكتینی و گلوكزی بیشتر رنگ نارس نامرغوبی ایجاد میكند.

روناس در رنگرزی معمولاً بتنهایی مورد استفاده قرار نمیگیرد و با استفاده از برخی املاح فلزی بكار میرود كه در نتیجه عمل دندانه دادن انجام میگیرد. رنگرزان گذشته در اثر مهارت و تجربه دریافته بودند كه استفاده از برخی زاجها و املاح فلزی در رنگرزی رنگهای طبیعی نه تنها سبب ایجاد تنوع در فام رنگ میگردد بكله ثبات رنگ رادر برابر شستشو و نور افزایش میدهد. ماده رنگی الیزارین نیز با توجه به نوع و مقدار دندانه بكار رفته در رنگرزی باعث ایجاد فامهای رنگی مختلف می شود.

آمار وضعيت كشت وبرداشت روناس در استان يزد