ویژگیهای پشم مصرفی در قالیبافی
اگرچه پشم در محدوده وسیعی از نظر مصرف قرار می گیرد ولی ویژگیهای خاصی در همه موارد مصرف مورد توجه است. از جمله ظرافت، طول، قابلیت ارتجاعی، راندمان، جعد، درخشندگی و رنگ.
بهترین نوع پشم به وسیله گوسفندان مرینوس كه دارای ظرافت ۹/۲۴ تا ۵/۲۳ میكرون و بالاتر می باشند، تولید می گردد. پشم های با ظرافت متوسط(۴/۲۶- ۲۵ میكرون) و پایین تر (۳۶-۲۵ میكرون) معمولاً به وسیله آمیخته های مرینوس با گوسفندان گوشتی و یا بعضی از نژادهای انگلیسی تولید می گردند.
پشم قالی دارای قطر بین ۳/۴۳ – ۷/۲۳ مبكرون بوده، توسط گوسفندان غیر اصلاح شده بومی تولید می شود. معمولاً الیاف بلند و نازك پشمی كه قطر آنها در طول یكسان باشند از بهترین نوع پشم شمرده می شود. پشم نقاط مختلف بدن گوسفند از نظر قطر و بلندی الیاف متفاوت می باشد و معمولاً در چیدن و دسته بندی پشم مخصوصاً برای تهیه خامه قالی باید توجه داشت تا پشمهای نقاط مختلف با هم مخلوط نگردد.
نوع پشمی كه به عنوان گره قالی به كار می رود باید از پشم خالص و نو باشد و از كاربرد پشم دباغی و پشم كهنه و الیاف مصنوعی و یا سایر الیاف نامرغوب در آن خودداری شود.
میانگین طول الیاف برای نمره های مختلف باید حداقل ۵ سانتی متر باشد و مقدار الیاف كوتاه تر از ۵ سانتی متر در آن نباید از ۵ درصد تجاوز نماید. قطر الیاف باید حداقل ۲۰ میكرون باشد. همچنین ثبات رنگ در برابر شستشو حداقثل ۴-۳ و در برابر حلالهای آبی نیز حداقل ۴-۳ و در برابر مالش حداقل ۴ باشد. چربی و روغن پشم نباید بیش از ۵/۱ درصد و مواد ناخالص گیاهی حداكثر یك درصد باشد.
درجه ی مرغوبیت الیاف پشم مصرفی در فرش دستباف:
▪ قطر الیاف كمتر از ۳۰ میكرون درجه یك
▪ قطر الیاف بین ۳۵-۳۰ میكرون درجه دو
▪ قطر الیاف تا ۴۰ میكرون درجه سه
تذكر:
طول الیاف هر اندازه بلندتر باشد ( از ۵/۷ سانتیمتر به بالا) مرغوب تر است.
به طور كلی الیاف پشم موردنیاز برای تهیه نخ پشم مصرفی در فرش های دستباف به دو دسته تقسیم گردیده اند.
الف) الیاف پشم برای تولید خامه ظریف در قالبهای ریزبافت: این الیاف دارای ظرافتی حدود ۳۰/۳۱ میكرون و دارای طول حدود ۷۰ میلی متر باشند. وجود جعد در اینن نوع الیاف ضروری بوده تا بتوانند در اثر وارد آمدن فشار به حالت اولیه بازگردند. ثبات رنگ خامه قالی نباید در شستشوی معمولی كمتر از ۵، مقاومت در برابر اصطكاك (مالش) كمتر از ۴، ثبات در برابر شستشوی قلیایی كمتر از ۴ و ثبات در برابر نور كمتر از ۵ باشد. حداكثر مواد قابل حل در دی كلرومتان (چربی و روغن) نیز نباید بیش از ۵/۱ درصد و حداكثر ناخالصی گیاهی در الیاف پشم نباید بیش از یك درصد باشد.
ب) الیاف پشم برای تولید خامه های ضخیم در قالبهای درشت بافت:
این نوع خامه ها در سیستم كلفت ریسی تهیه و در فرشهای درشت بافت به مصرف می رسد. ظرافتهای الیاف در حدود ۳/۳۳ میكرون و طول متوسط آنها نباید كمتر از ۳/۴۳ میلیمتر باشد.
اگر به الیاف فشاری وارد شود باید از جعد كافی جهت بازگشت بحالت اولیه، برخوردار باشند. ثبات رنگ در شستشوی معمولی نباید كمتر از ۵، و در برابر مالش كمتر از ۴ و در شستشوی قلیایی كمتر از ۴ و در برابر نور كمتر از ۵ باشد. حداكثر مواد قابل حل در دی كلرومتان (چربی و روغن) نباید بیش از ۵/۱ و حداكثر ناحالصی گیاهی مواد الیاف پشم نیز نباید بیش از ۱ درصد باشد.
قطر الیاف پشم نیز در رجشمارهای مختلف به شرح ذیل است:
▪ قطر الیاف با ظرافت پشم برای فرشهای ضخیم زیر ۳۰ رج، حداكثر ۳۵ میكرون.
▪ قطر الیاف پشم برای فرشهای متوسط بین ۳۰ الی ۴۰ رج حداكثر ۳۳ میكرون.
▪ قطر الیاف پشم برای فرشهای ریزبافت بالای ۴۰ رج حداكثر ۳۱ میكرون.
ریسندگی و تابندگی خامه پشم: به طور خلاصه می توان مراحل مختلف ریسندگی پشم در كارخانجات را به این صورت توضیح داد: در ابتدا كلیه خامه های پشم توسط روغن مخصوصی با نام تجارتی روغن سیستول آغشته می گردند. این روغن الكتریسیته ی ساكن در الیاف را از بین می برد و عملیات ریسندگی نخ را تسهیل می نماید. سپس الیاف خلاجی شده، داخل دستگاه ویژه ای با نام كرمپل می گردد. این دستگاه الیاف را به شكل تارهای عنكبوتی درآورده و به صورت فتیله ی نخ آماده می نماید.
سپس فتیله های نخ وارد دستگاه تابندگی گردیده، ضمن تابیده شدن بر روی دوكهای استوانه ای به طور منظم پیچیده می شوند. در این حالت در صورت نیاز قبل از تاب كامل نخ توسط دستگاه مخصوصی به طور نمونه ای متریك خامه را اندازه گیری می نمایند. در صورت صحت متریك موردنظر، خامه ها توسط دستگاه دیگری دولاتاب می شوند. در این مرحله نخهای دوكها به صورت دوتایی وارد دستگاه دولاتاب شده و ضمن دولاتاب شدن، به صورت نخ آماده به دور دوكهای دیگری پیچیده، آماده می شود.
سپس نخها از روی دوكهای آماده به روی دستگاه كلاف پیچ منتقل می گردد. در این دستگاه نخ های آماده از روی دوكها باز شده، تبدیل به كلاف می گردند. كلافها نیز متعاقباً پس از دسته بندی و پرس به صورت بقچه های ۵/۴ تا ۵ كیلوگرمی آماده می شوند تا به كارگاههای رنگرزی ارسال گردند. در شیوه سنتی، ریسندگی و تابندگی الیاف پشم به وسیله دست وتوسط دوكهای نخ ریسی و چرخهای ریسندگی انجام می گیرد.
چگونگی شناسایی الیاف پشم:
هدف از شناسایی الیاف، درك و شناخت ویژگیهای آنها برای گزینش درست عملیات ریسندگی، رنگرزی و بافت می باشد. با عدم شناسایی كیفیتهای واقعی یك لیف توانایی كاربرد و بهره برداری از آن را نخواهیم داشت لذا لازم است علاقمندان راه های تشخیص الیاف را به خوبی فراگیرند تا هنگام تهیه آنها با استفاده از دانش خود بهترین الیاف را برگزینند.
برای شناسایی الیاف پشم سه راه عمده وجود دارد.
▪ شناسایی به كمك سوزاندن الیاف
▪ شناسایی به كمك مشاهده میكروسكوپی
▪ شناسایی الیاف به كمك حلالهای شیمیایی.
از آنجا كه راه اول به جهت عدم نیاز به ابزارآلات دیگر و تنها به كمك شعله آتش به راحتی میسر است به آن می پردازیم و عكس العمل الیاف پشم را در برابر آتش در جدول ذیل منعكس می نماییم. نوع لیف در نزدیكی شعله داخل شعله خارج از شعله باقیمانده دود بو پشم دور نمی شود ندارد بوی مو و شاخ سوخته خودسوز نیست توده سیاه و نرم.
بررسی پشم گوسفند مغان
گوسفندان ایران علاوه بر آنكه از نظر كیفیت پشم در ردیف گوسفندان با پشم ضخیم قرار دارند همگی جز( نژاد زل وقره گل كه بی دنبه و نیمه دنبه اند) از گوسفندان دنبه دار می باشند و به رنگهای سفید، سیاه، خرمایی و قهوه ای، نخودی، خاكستری و غیره دیده می شوند. گوسفندان ایران بر حسب سفید یا رنگین بودن بدن و نیز بر اساس وزن بلوغ به (سنگین، متوسط و سبك) تقسیم می شوند.
ویژگی های پشم مغان
۱) قطر الیاف: ۴/۲۸ میكرون
۲) طول الیاف: ۱۴۹ میلیمتر
۳) رنگ: خاكستری- قهوه ای
۴) مقدار پشم: ۲ تا ۸/۳ كیلوگرم
۵) محل پرورش: شمال خراسان (سرخس)
این نژاد از بهترین گوسفندان گوشتی ایران است كه اصل آن در دشت مغان و ییلاق های سبلان و اطراف سراب و مشكین شهر و اهر و اردبیل نگهداری می شود. ایستگاهی نیز برای حفظ و نگهداری این گوسفند در مغان وجود دارد، اما به مرور زمان این نژاد به منطقه خراسان منتقل و با شرایط آب و هوایی بعضی از مناطق استان نظیر شیروان، بجنورد، قوچان و … تطبیق یافته است.
لازم به ذكر است پشم گوسفند مغانی خراسان احتمالاً با سایر نژادها آمیخته گردیده است، و اطلاعات مربوط به نژاد مغانی خالص كه در مناطق آذربایجان پرورش داده می شوند جمع آوری و بشرح زیر می باشد:
رنگ پشم گوسفند مغانی سفید شكری یا سفید نخودی و شتری می باشد كه به ندرت سفید مطلق نیز در آن دیده می شود.
قسمت زیرین گردن، دست و پا و صورت فاقد پشم و از الیاف ضخیم موئی پوشیده شده است. روی پیشانی و پشت سر موهای قهوه ای رنگ دیده می شود. بره ها بیشتر به رنگ های قهوه ای روشن و به ندرت قهوه ای تیره است كه با افزایش سن گوسفندان تغییر رنگ می دهند و بروشنی می گراید.
پشم گوسفند مغانی از نوع بدترین و خشن ترین پشم های شناخته شده است. پشم چینی این گوسفند در دو نوبت بهار و پاییز انجام می شود. اولین پشم چینی در قشلاق صورت گرفته كه از ۵/۳-۱ كیلو متفاوت است. پشم بره كه در محلی به نام «بُركن» معروف است ظریف تر از پشم گوسفندان بالغ است. چین دوم پشم گوسفندان مغانی بیشتر برای تهیه پوشش دیواره و سقف چادرهای ایلاتی كه به نام «آلاچیق و كومه» خوانده می شود، بصورت نمد بكار می رود.
الیاف پشم این گوسفند ضخیم و دارای كانال بزرگی است بطوری كه مدولای آن سطح وسیعی را دربرمی گیرد و به علت عدم مرغوبیت در قالی بافی مصرف چندانی ندارد. در اطراف مشكین شهر و اردبیل قالیچه های كوچكی از آن تهیه می شود.
منابع و مآخذ:
۱- اصول نگهداری و پرورش گوسفند – دكتر منوچهر سعادت نوری، دكتر صدرالله سیاه منصور، چاپ ششم، ۱۳۷۴.
۲- پژوهشی در فرش ایران- تورج ژوله.
۳- بررسی وضعیت گوسفندان استان خراسان و امكان ایجاد واحدهای رسیدگی پشمی و فاستونی، آقای دیانت و آقای اصغری. ۱۳۷۰.
